شهرسازی نوین و مشارکت شهروندان

با وجود این تک تک شهروندان نیز می توانند نظریات خود را به طرق مختلف به نمایندگان خود در شورای شهر، برنامه ریزان و مدیران شهری منتقل سازند و در فرآیند برنامه ریزی ایفای نقش کنند اگر بتوان از بین تعاریف گسترده ای که برای شهر وجود دارد این گفته "راتزل" را که "شهر محل اجتماع دائمی انسان ها و مسکن های آنهاست" به عنوان تعریفی ساده از شهر قلمداد نمود، این واقعیت آشکار می شود که فلسفه وجود شهر برنامه ریزی و مدیریت شهری، فرآیندی است که هدف نهایی آن "خلق محیط زیست سالم و محل اسکان ایده آل برای یکایک شهروندان" است.

به عبارت دیگر، هدف برنامه ریزی شهری، توسعه همه جانبه و ایجاد محیط زندگی سالم برای شهروندان است.

کارشناسان بانک جهانی و سازمان یونسکو طبق مطالعات انجام شده اعلام نموده اند که نقش شهرداریها در تأمین امنیت روحی، روانی و شهری بیشتر از پلیس و دادگستری ها است یعنی اگر شهرداریها حمایت نشوند و آنها نتوانند نقش اصلی خود را طبق موارد بالا ایفاء کنند زندگی بسیار سخت، و هرج و مرج در شهرها حاکم می شود. کارشناسان معتقدند که شهرداریها :

1- موتور محرک اقتصاد و پیشرفت یک کشور هستند .

2- در اجرای طرح آمایش سرزمین نقش اصلی را دارند.

3- در تعیین سقف توسعه پذیری شهرها و کشور نقش اساسی دارند.

4- نقش هدایت روند توسعه منطقه ای را از طریق ترکیب با محورهای توسعه و ایجاد شبکه منسجم شهری را دارند.

5- پشتیبانی از جامعه روستایی، دهیاری‌ها و ادارات خدمات دهی به روستاها را به عهده دارند.

6- شهرداریها پشتیبانی خدمات دهی یک نظام به شهروندانش را به عهده دارند و ارزیابی میزان رضایت مندی شهروندان از یک نظام را از دید شهرداریها می بایست جستجو کرد.

درکشورهای پیشرفته جهان انجمن‌های شهر نهادینه شده و مدیریت شهر کلیه امور شهری از آب وبرق گرفته تا پلیس و محاکم را اداره می کند، در واقع شهرداران در کشورهای توسعه‌یافته تنها یک پله پایین تر از رییس جمهوری هستند و به عنوان مدیر شهر مسؤولیت کلیه امور شهری را برعهده دارند.

از این منظر، دو رویکرد در مدیریت شهر وجوددارد: رویکردی که شهرداری را صرفا سازمانی خدماتی می داند و رویکردی که از شهرداری به عنوان نهادی اجتماعی انتظاری بالاتر دارد و علاوه بر ارایه خدمات شهری توقع دارد شهرداری بین کالبدشهر، فعالیت های شهری و شهروندان ارتباطی منطقی و متناسب ، با نگاهی فرهنگی و اجتماعی داشته باشد.

به طور مثال اگر از زاویه فرهنگی و اجتماعی به احداث یک میدان نگاه نکنیم، کاربری میدان را محدود به کارکرد ترافیکی آن خواهیم کرد و درباره آثاری که این میدان در شکل گیری اجتماعات مردمی در میان و اطراف آن خواهد داشت برنامه ریزی نمی کنیم و بعدا باید به فکر رفع و رجوع تبعات اجتماعی آن از جمله شکل گیری مزاحمت ها و ناهنجاری‌ها باشیم.

همین مثال در مورد احداث پل ها و بزرگ‌راه‌ها و سایر بناهای شهری مصداق پیدا می‌کند، حال آن که رویکرد اجتماعی و فرهنگی از ما می خواهد که کالبد و ساختار شهر را اساسا با در نظر گرفتن کارکردهای فرهنگی و اجتماعی توسعه دهیم.

یعنی از ابتدا اندیشه کنیم که چگونه می توان به موازات تامین نیازهای خدماتی شهروندان، نیاز آنها به رابطه اجتماعی، کمال و تعالی، آرامش روحی و روانی و معنوی را هم تامین کرد.

اگر  برخی از کلان شهرهای جهان امروزه با تراکم معضلات اجتماعی، بزهکاری، تشویش ، خشونت، پرخاشگری، و آلودگی شناخته می شوند دلیل آن چیزی نیست جز غفلت از ابعاد و جنبه های فرهنگی و اجتماعی در فضای زیست شهری و به همین خاطر تاکید می شود که در برنامه ریزی و مدیریت شهری بایستی در باره سازگار نمودن تغییرات تکنولوژیک با تغییرات اجتماعی و فرهنگی دغدغه دائمی داشت.

از سوی دیگر آگاهی از نیازها و مسائل مردم و بررسی نگرش آنان در میزان نقشی که می‌توانند در رفع مشکلات شهری داشته باشند، زمینه مساعدی برای برقراری ارتباط منطقی و صحیح بین نهاد خدمت‌رسان به شهروندان و خود شهروندان فراهم ساخته و اعتماد میان شهروندان و مدیریت شهری برقرار می‌شود.

برای مثال، به اعتقاد بسیاری از پاریسی‌ها، «برتاند دلانویى» شجاع‌ترین و صادق‌ترین شهردار تاریخ پاریس است.

این اعتقاد اگرچه اندکى اغراق آمیز به نظر مى‌رسد اما با این حال انتخاب دو دوره وى براى مدیریت شهردارى پاریس از سوى مردم به نوعى تاییدگر محبوبیت این شهردار سوسیالیست است.

وى چندى پیش باتوجه به حمایت‌هاى مردمى در آستانه کسب ا فتخار بهترین شهردار جهان بود که هرچند میسر نشد اما نام وى به عنوان یکى از مردمى ترین شهرداران جهان شناخته شد.

توسعه هنر و مسائل اجتماعى، توسعه سیستم حمل و نقل، فعالیت‌هاى بین‌المللى، ساخت خانه‌هاى ارزان قیمت، تدوین و اجراى برنامه کنترل ترا فیک، پیاده روسازى در شهر پاریس و گسترش حمل و نقل عمومى از مهمترین اقدامات وى در چهار سال گذشته به حساب مى آید.

به اعتقاد وى تهران و پاریس به دلیل ترا فیک شدید خود خواهر یکدیگر محسوب مى‌شود اما نکته اینجاست که در پاریس وسایل نقلیه به سهولت دراختیار شهروندان قرار مى گیرد اما  فرهنگ غالب مردم استفاده از وسایل نقلیه شخصى براى سفرهاى روزمره است. ساخت بزرگراه و خیابان هیچ کدام از اینها را تغییر نخواهد داد بلکه باید رفتارها را تغییر داد.

وی در شرح  برنامه‌های خود می‌گوید: تلاش کردیم براى کاهش ترافیک و تغییر رفتارها دوچرخه ها را رایگان در اختیار شهروندان به خصوص جوانان قرار بدهیم، همچنین استفاده از مترو و سایر وسایط نقلیه عمومى را یک روز در ماه رایگان اعلام کردیم که امیدواریم به یک روز در هفته افزایش یابد.

سعى کردیم دست کم در روزهاى عادى تعداد وسایط نقلیه عمومى را ا فزایش دهیم تا شهروندان به سفر با شبکه حمل و نقل تشویق بشوند.

همچنین در آینده نزدیک یک طرح آزمایشى به مرحله اجرا درخواهد آمد که بر اساس آن شهردارى با ارائه یک کارت مخصوص به شهروندانى که یک ماه به طور دائم با وسایل نقلیه عمومى رفت و آمد داشته‌اند استفاده از این وسایل را یک ماه براى آنها رایگان اعلام مى‌کند.

 ایجاد شبکه پیاده رو در سطح شهر نیز یکى دیگر از اهداف خواهد بود که وی امیدوار است با اجراى آنها بتوان ترا فیک را به میزان قابل توجهى کنترل کرد.

به اعتقاد وی هیچکس دلسوزتر از خود شهروندان یک شهر در توسعه آن دخیل نیست بنابراین از طریق نظرسنجی‌ها به راحتی می‌توان از نظرات آنها بهره‌مند شد.

در طرح زیباسازی نماهای ساختمانی، امکانات رنگ و تمیزکارى را در اختیار مردم پاریس به خصوص جوانان قرار داد تا آنها اجرا کنند و در آخر به بهترین رنگ آمیزى جوایزى داده شد که همچنان ادامه دارد.

همچنین براى افرادى  که درصدد تعمیر اتومبیل‌هاى فرسوده خود برآمدند شهردارى تسهیلاتى در نظر گرفت که اعم از تامین بخشى از هزینه‌هاى تعمیر و یا پرداخت یک ماه حق بیمه خودرو بود.

تاسیس پارک کودکان و ساخت خانه‌هاى ارزان قیمت نیز از دیگر ابتکارات شهردارى در طول این سال‌ها بود که همگى با نظر و راى مردم اجرا شد.

بنابراین، مشارکت شهروندان در مدیریت شهری می‌تواند در تأمین منابع  اقتصادی، کاهش هزینه خدمات، افزایش انسجام اجتماعی، کاهش آسیب‌ها و تنش‌های ناشی از زندگی شهری و رضایت شهروندان مؤثر باشد.

مشارکت فرایندی توصیف شده است که توسط آن مردم می‌توانند خود را سازمان  دهند و ازطریق آن در فعالیت‌های توسعه محلی توان اظهار نظر یابند.

آمارهای جهانی نشان می‌دهد مردان بیشتر از زنان مشارکت دارند، افراد سنین 35 تا 55 سال بیش از جوانترها و تحصیلکرده‌ها بیشتر مشارکت می‌کنند، متاهلین بیش از مجردین وساکنین قدیمی محله بیش از تازه واردین مشارکت دارند.

ازسوی دیگر نتایج یک تحقیق نشان داد که میزان تعلق اجتماعی شهروندان ضعیف است و شهروندان نسبت به محیط زندگی خود احساس تعلق و یگانگی ندارند.

ساختار زندگی شهری شرایطی را ایجاد کرده که منافع عمومی در مقابل منافع شخصی رنگ باخته است.

بنابراین ،با توجه به اینکه میزان احساس مالکیت بر اموال عمومی شهر توسط شهروندان بسیار ضعیف است  به ‌طوری ‌که 9/59 درصد پاسخگویان اموال عمومی شهر را مانند اموال شخصی خود نمی‌دانند ضروری است تا با آموزش‌های مناسب احساس مالکیت در شهروندان تقویت شده و نیز مشارکت درمدیریت شهری محسوس شود. وبلاگ "تدبیر" اطلاعات بیشتری از این تحقیق را در اختیار می‌گذارد.

از آنجا که شهرداری های سراسر جهان وظیفه ارائه خدمات و امکانات مختلف زندگی شهری را به ساکنان مناطق تحت پوشش خود دارند، برای رسیدن به این هدف، باید منابع مالی در اختیار داشته باشند تا امکان خدمات رسانی بهینه و توسعه نوع خدمات برای آنها فراهم شود.

بسیاری از کشورها با دادن مالیات‌های متفاوت به شهرداری‌ها بخش زیادی از این درآمدها را تامین می کنند. این درآمدها نمی‌تواند جوابگوی هزینه‌های بالای شهرداری‌ها باشد به همین دلیل در اکثر مواقع دولت و نهادهای اجرایی کشورها به منظور تامین کسری درآمدی با تخصیص بودجه هایی به یاری این سازمان ها می آیند.

«لیون» فرانسه از جمله چنین شهرهایی است. همان طور که گفته شد فرانسه در میان جامعه شناسان و کارشناسان امور شهری به داشتن شهرداری های کارآمد معروف است.

در این کشور مردم موظف‌اند از 28 فوریه هر سال پرداخت مالیات سالانه را آغاز کنند. این مالیات‌ها شامل مالیات (خانه، گاز، برق، آب)، مالیات هوا، مالیات بردرآمد و مالیات استفاده از وسایل نقلیه می شود.

در فرانسه 55 شهرداری با گرفتن این مالیات‌ها وظیفه ارائه خدمات بهینه شهری از قبیل جاده های آسفالته، وسایل نقلیه جدید و به تعداد مورد نیاز، تعیین ساعات رفت و آمد به موقع خودروهای همگانی، پاکیزگی خیابان‌ها و کوچه‌ها، شست وشوی دیوارها، نصب تابلوهای آگهی به منظور تمیزی چهره شهر، قرار دادن تعداد مناسب کیوسک های تلفن و از این دست خدمات را بر عهده دارد.

آمریکا نیز از جمله کشورهایی است که با تخصیص منابع مالی برای ارائه خدمات شهری بهتر شهرداری ها را مجهز می کند، به همین منظور در سال 2004 میزان بودجه تخصیصی برای شهرداری‌ها را افزایش داده تا فعالیت این سازمان ها ارتقا یابد.

آمریکا از درآمدهای مالیاتی این کشور در سال جاری 5/13 میلیون دلار به شهرداری ماساچوست کمک کرده تا از این میزان 3/4 میلیون دلار به پیشرفت و تجهیز پلیس، 4 میلیون دلار برای فعالیت های عمومی و 723 هزار دلار برای کارهای فرهنگی اختصاص یابد.

در هر حال، شهرسازی مدرن جنبشی در طراحی شهری‌است که در اواخر دهه هشتاد و اوایل دهه نود میلادی به اوج خود رسید. هدف این جنبش ایجاد اصلاحات فراگیر در حوزه ساختمان‌سازی شهری‌است.

برنامه‌های این جنبش حوزه‌های محلی و ناحیه‌ای شهری را شامل می‌شود. طر‌ حهای ارائه شده از منظر شهرسازی مدرن، تغییر و تحولات جدید در حوزه شهری، نوسازی شهری و تهیه نقشه حومه شهر را شامل می شود.

در تمامی موارد فوق، شهرسازان در طراحی محله‌های شهری طیف گوناگونی از ساختمان‌سازی را به همراه ایجاد شغل، مد نظر قرار می‌دهند.این دسته از شهرسازان طرح‌های ناحیه‌ای را برای فضاهای باز در نظر می‌گیرند.

طرح‌هایی که در آنها از معماری مناسب بهره گرفته‌شده است تا تعادلی میان ساختمان‌سازی و همچنین تحولات شغلی در آن ناحیه برقرار شود. به این معنی نواحی مسکونی با توجه به شغل ساکنانشان طراحی می‌شوند.

شهرسازان بر این باورند که چنین رویکردی در شهرسازی باعث می‌شود که مردم ساعات کمتری را در ترافیک سنگین شهری بگذرانند. البته این طرح فواید دیگری نیز دارد که یکی از آنها جلوگیری از گسترش بی رویه و بی‌ضابطه حومه‌ شهر است.

از سوی دیگر برخی از مسائل نظیر، بازسازی تاریخی شهر، احداث خیابان‌های امن و یا اصلاح ترافیکی خیابان‌ها، استفاده از فضای سبز در طراحی محله‌ها و خانه‌ها نیز تحت مقوله شهرسازی مدرن مورد توجه قرار می‌گیرند.

بر اساس نظریات طراحان برجسته‌ای نظیر "اندرسن داونی" و الیزابت پلاتر زایبرک"، که هر دوی آنها از جمله اعضای موسس کنگره شهرسازی مدرن هستند، محور شهرسازی مدرن بر مبنای طراحی  محله‌ها استوار است که خود شامل چندین مولفه مهم است.

• یک محله یک مرکز با مشخصه‌های واضح است. این گونه فضاهای شهری اغلب شامل یک خیابان مهم، یک میدان و یا یک پارک است. بنابراین ایستگاه حمل‌ونقل شهری باید در این مکان واقع شود.

• بیشتر خانه‌های مسکونی باید در فاصله‌ای از مرکز یک محله مسکونی قرار داشته‌ باشند که ساکنین بتوانند ظرف مدت 5 دقیقه با پای پیاده خود را به آنجا برسانند.

• در این محله‌ها باید انواع مختلف ساختمان‌های مسکونی احداث شود. از آپارتمان گرفته تا خانه‌های سازمانی و خانه‌های ویلایی. هدف این‌است که ساکنین از پیر گرفته تا جوان، از خانواده‌ها گرفته تا افراد مجرد از فقیر گرفته تا ثروتمند، بتوانند برای خود جایی برای زندگی بیابند.

• در نواحی حاشیه‌ای هر محله باید فروشگاه‌های مختلفی که نیازهای گوناگون ساکنین محله را برآورده می‌کنند، وجود داشته باشند.

• بنای اتاق‌های کوچک در حیات خلوت خانه‌های محله مجاز است. ممکن است مالک این اتاق‌های کوچک بخواهد آنرا اجاره‌دهد و یا اینکه از آنها به عنوان کارگاه خانگی خود استفاده‌ کند.

• دبستان‌ها باید آنقدر نزدیک باشند که کودکان دبستانی بتوانند با پای پیاده از خانه‌هایشان به دبستان بروند.

• فضاهای بازی کوچکی نیز که برای ساکنین قابل دسترسی‌باشند برای هر محله‌ای طراحی می‌شوند. فاصله این فضاها نباید بیش از یک دهم مایل با مجتمع‌های مسکونی فاصله داشته باشد.

• خیابان‌ها محله‌ها را به شبکه‌هایی در‌هم ‌تافته تبدیل می‌کنند. با طراحی مسیر‌های مناسب و مخصوص برای عابران و اتومبیل‌های سواری می‌توان ترافیک را در خیابان‌ها کاهش داد.

• خیابان‌ها باید با توجه به میزان عبور و مرور در آنها تا آنجا که امکان دارد تنگ‌ شده و حتما از ردیفی از درختان در آنها استفاده‌ شود. این نوع طراحی باعث می‌شود که ترافیک کاهش پیدا کرده و محیط مناسبی برای عبور و مرور عابران پیاده و همچنین دوچرخه سوار‌ها فراهم شود.

• ساختمان‌ها نزدیک به مرکز محله باید به خیابان نزدیک باشند تا فضای بیرونی کاملا تعریف شده‌ای بدست آید.

• وروردی پارکینگ‌ها و گاراژها نباید در خیابان اصلی باشد. بلکه پارکینگ‌ها باید در فضای پشتی خانه‌ها قرار گیرند و دسترسی به آنها نیز باید از طریق کوچه‌ها فرعی باشد.

• اختصاص فضاهای مهم در قسمت‌های انتهایی خیابان‌ها و یا مراکز هر محله برای احداث بناهای شهری. این امر فضاهایی را برای برگزاری جلسات آموزشی، دینی و یا فعالیت‌های فرهنگی مهیا می‌کند.

• محله‌ها قرار است خودشان، خودشان را اداره کنند. یک شورای رسمی که درباره مسائلی چون نگهداری، امنیت و تغییرات تصمیم ‌گیری می‌کنند برای اداره محله‌ها مورد نیاز است.

شهرسازی مدرن از مهم‌ترین جنبش‌های مربوط به طراحی فضاهای شهری است که در صدد ساختن فضایی بهتر برای همه شهروندان است.

این جنبش، حرکتی بین‌المللی است که هدف آن ایجاد اصلاحات در طراحی و ساخت فضای شهری و بالابردن سطح زندگی شهروندان و همچنین بهبود استاندارد‌های زندگی است.

به یقین تنها وظیفه برنامه ریزان شهری این نیست که انسان‌ها را در فضای اجتماعی و سه بعدی شهرها در کنار هم اسکان دهد، بلکه حفظ جاذبه‌های شهری به ویژه در هسته مرکزی شهر به عنوان بزرگترین شاهکار هنری جمعی و ملی، برنامه ریزی است و بدیهی است که شهر به وسیله انسان و برای انسان ساخته شود.

از این رو، ایجاد پل ارتباطی بین شهروندان و مدیران شهری می تواند زمینه مشاوره و همفکری عمومی را در برنامه ریزی و مدیریت شهر فراهم آورد. در این زمینه نقش رسانه ها بخصوص نشریات محلی،  صدا و سیما و نیز روابط عمومی شهرداری ها، را نباید دست کم گرفت.

منابع:

 http://www.sharghnewspaper.com/82-9-15/life.htm
http://www.hozour.com/Hozour_Maktobatview.asp?ID=6
http://taadbir.blogfa.com/post-64.aspx
 http://www.shahr.ir/SundryDetail.aspx?SId1000

مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ای روزنامه همشهری