درآمد طلایی نفت

اما به‌طور قطع در طول تاریخ بیش از 150 ساله خود قیمت‌های 78 دلاری را نداشتند و اگر تا یک دهه گذشته بروز جنگ‌های خونین، طولانی‌مدت و هزینه‌بردار بین دولت‌ها قیمت‌های نفت را چند دلار تکان می‌داد امروز به اعتراف واحد اطلاعات اکونومیست مهم‌ترین تهدید در قطع عرضه نفت و به تبع آن افزایش شدید بهای نفت به ایران مربوط می‌شود و مذاکرات هسته‌ای ایران با اتحادیه اروپا و احتمالات فعالیت نظامی علیه ایران و اعمال تحریم، قیمت‌های نفت را در طول یک سال چندین بار با تکان‌های شدید روبه‌رو می‌کند.

«سریدهار» در کتاب خلیج فارس: تلاش برای امنیت، جنگ ایران و عراق و تأثیر آن بر بازارهای جهانی را چنین توضیح می‌دهد:

«با آغاز جنگ ایران و عراق در سپتامبر 1980، بازار جهانی نفت یک‌بار دیگر به‌ناچار تحت فشار قرار گرفت.

دو طرف درگیر در جنگ تأسیسات نفت یکدیگر را از بین بردند و در طی چند روز اول جنگ حدود چهار میلیون بشکه عرضه نفت روزانه دو کشور متوقف شد. این امر سبب شد تا در پنجمین هفته جنگ، بهای نفت در بازار آزاد به 37 الی 38 دلار در هر بشکه برسد.

 قبل از آغاز جنگ بازار جهانی نفت دارای دو میلیون بشکه نفت مازاد بود و تولیدکنندگان خلیج فارس تصمیم گرفتند تولید خود را روزانه دو میلیون بشکه افزایش دهند تا نیازهای حکومت‌ها و کمپانی‌هایی را که واردات آنان در نتیجه جنگ با اختلال روبه‌رو شده بود، برآورده سازند.»

اگرچه رشد قیمت‌های نفت در جریان جنگ چند هفته‌ای بیشتر دوام نداشت و در همین مدت نیز ایران و عراق از این خوان نعمت که خودشان پهن کرده بودند چیزی جز ویرانی حاصل نبردند و دلارهای نفتی قیمت‌های بالا به جیب عربستان، کویت، ابوظبی، عمان و قطر رفت، اما این کشورها با افزایش تولید خود قیمت‌ها را متعادل کردند تا کمپانی‌های بزرگ چندملیتی تازه متولد شده اهداف خود را نزدیک‌تر و دست‌یافتنی ببینند.

کدام مؤلفه نفت را به 78 دلار رساند!

چنانچه تحولات قیمت‌های نفت را پس از تشکیل کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) (1960) در نظر بگیریم با قیمت‌های به‌طور میانگین معادل سه دلار در هر بشکه روبه‌رو خواهیم بود اما پس از مدتی با تورم و کاهش ارزش نرخ دلار در مقابل سایر ارزها طی سال‌های 1971 و 1972 قیمت‌های نفت باز هم نزول می‌کند و در نهایت در جریان جنگ اعراب و اسرائیل کشورهای عرب به این نتیجه می‌رسند که باید تحریمی را علیه صادرات نفت به کشورهایی که از رژیم صهیونیستی حمایت می‌کنند، اعمال کنند و تا پایان سال 1973 اوپک قیمت‌های نفت خود را بیش از صددرصد افزایش می‌دهد و به این ترتیب خیلی زود بهای نفت به مرز 12 دلار در هر بشکه می‌رسد.

در فاصله 1973 تا 1979 که انقلاب اسلامی در ایران رخ می‌دهد قیمت‌های نفت در همین محدوده باقی می‌ماند اما از این تاریخ به‌بعد که جنگ تحمیلی علیه ایران نیز آغاز می‌شود شوک جدیدی بازار نفت را تکان می‌دهد و قیمت نفت را به حدود 32 دلار در هر بشکه می‌رساند. اما با اقدام سایر کشورهای تولیدکننده نفت در زمان جنگ ایران و عراق بهای نفت تا سال 2002 در محدوده 10 تا 20 دلار باقی می‌ماند و در عین حال تأثیرگذاری ایران و عراق کاهش می‌یابد.

اما اوضاع جهان چندان پایدار نماند و پای امپریالیسم برای دستیابی به منابع پایدار و گسترده انرژی به منطقه خاورمیانه و قلب آن یعنی عراق با زور و بهانه دموکراسی باز شد و به این ترتیب ناامنی در منطقه خاورمیانه و قطع موقت تولید نفت در عراق مجدداً قیمت‌ها را به 32 دلار در هر بشکه رساند.

براساس گزارش‌های رسمی وزارت نفت از تحولات بازار نفت طی سال‌های 1997 تا 2004 میلادی قیمت‌های جهانی نفت طی این سال‌ها شاهد قیمت‌های تکان‌دهنده‌ای بوده و حتی در مواردی قیمت‌ها تا 300 درصد افزایش را نشان می‌دهد.

این گزارش حوادث 11 سپتامبر (2001)، اعتصابات کارکنان صنعت نفت ونزوئلا، ناآرامی‌های نیجریه، حمله نظامی به عراق و قطع کامل صادرات این کشور و همچنین رشد تقاضای نفت از سوی چین و هند در کنار کاهش سطح ذخیره‌های کشورهای عضو اوپک قیمت‌های نفت را از ابتدای سال 2004 طلایی کرد.

شمشیر دو لبه

نگاهی به تحولات قیمت‌های نفت و به تبع آن درآمدهای سرشار کشورهای دارنده این محصول ارزشمند به‌خصوص در خاورمیانه نشان می‌دهد که ایران به‌جز قیمت‌های اخیر همواره سهمی از بازار جهانی نفت و افزایش قیمت‌های آن نداشته است.

چه اینکه به‌عنوان مثال در 1979 و با شروع جنگ تحمیلی ایران و عراق در همان چند هفته اول که دو کشور تأسیسات نفتی خود را هدف قرار دادند و به آتش کشیدند کشورهای عربستان و کویت و قطر و ابوظبی و عمان بر سر خوان نعمت پهن‌شده نفت 38 دلاری نشستند و برای ایران و البته عراق چیزی جز ویرانی حاصل نشد، ویرانی‌هایی که تا سال‌ها بعد و تا پایان دوران سازندگی درآمد نفت را به خود اختصاص دادند.

اما در سال 2006 میلادی، یعنی حدوداً 27 سال بعد از این تاریخ نیز مجدداً ایران شاهد درآمدهای طلایی نفت بود و این بار در کنار مذاکره برای دستیابی به انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، مخالفت‌های جهانی و احتمال تحریم که از سوی آمریکا مطرح می‌شد، درآمد نفت خود را به بیش از 51 میلیارد دلار رساند.

به عبارتی قاعدتاً باید این درآمد جبران همه سال‌های سخت قیمت‌های یک رقمی نفت و ارزان فروشی آن، ویرانی‌های جنگ و عقب‌ماندگی‌های پس از آن را می‌کرد اما متأسفانه نه تنها این روند اتفاق نیفتاد بلکه آمارهای دولت گویای این است که در ازای این درآمد حدود 52 میلیارد دلار واردات کالا و خدمات به کشور در کنار حدود هفت میلیارد دلار واردات قاچاق کالاهای مختلف انجام شده است و در کنار این موارد با تبدیل دلارهای نفتی به ریال در کل سال 85 اقشار مختلف مردم به‌خصوص اقشار آسیب‌پذیر درگیر افزایش قیمت‌های محصولات مختلف بودند که نتیجه مستقیم آن تورم و رشد نقدینگی بود.

از همین رو می‌توان گفت که چه در زمان افزایش قیمت‌ها به‌دلیل جنگ ایران و عراق و چه در زمان صلح و تحولات سیاسی کشور و دستیابی به انرژی هسته‌ای، درآمدهای نفت تنها زخم‌هایی عمیق را بر پیکر اقتصاد و جامعه برجای گذاشت.

کاهش نگرانی‌ها، کاهش قیمت نفت

همانطور که افزایش قیمت‌های نفت با روندی شتابان به 78 دلار در هر بشکه رسید تحت تأثیر متغیرهایی نظیر عرضه نفت خام از سوی اوپک، زیاد شدن ذخایر  نفت و فرآورده‌های نفتی، وجود کالاهای جایگزین گاز طبیعی و همچنین تضعیف ارزش دلار شاهد کاهش چشمگیری در قیمت بود و این روند کاهشی پس از تصمیم اوپک برای کاهش 2/1 میلیون بشکه نفت خام توسط اعضای این سازمان از ابتدای نوامبر 2006 بیشتر خود را نمایان ساخت.

از سوی دیگر عرضه اوپک و غیراوپک از ماه‌های پایانی سال 2006 موجب زیاد شدن ذخایر نفتی کشورهای مصرف‌کننده شده بود. در این میان زمستان ملایم در 2006 میلادی و رخ‌ندادن حوادث طبیعی بزرگ سبب شد تا قیمت‌های نفت در بازارهای جهانی در برخی مقاطع با چند سنت تغییر روبه‌رو شد.

کارشناسان بازارهای جهانی نفت بر این نکته تأکید دارند که طولانی‌شدن موضوع هسته‌ای ایران و بازبودن باب مذاکرات بین ایران و اتحادیه اروپا به‌همراه متغیرهایی که در بالا عنوان شد، روند نزولی قیمت‌های جهانی نفت با چند سنت در روز و نوسانات چند دلاری حاصل از نگرانی‌های جامعه بین‌المللی در سال 2007 ادامه می‌یابد و قیمت‌های نفت به پایین‌تر از 45 دلار در هر بشکه نخواهد رسید.