نخل گردانی رسم کهن شمیرانی‌ها

هنوز هم وقتی ماه محرم از راه می‌رسد، هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری شمیرانی‌ها، گرد هم می‌آیند تا رسم‌های چند صدساله برای عزاداری ‌سالار شهیدان بی‌کم و کاست انجام شوند. آداب و رسوم خاصی که شاید برخی از آنها در گذر زمان تغییر کرده است، اما ریشه‌ها همان ریشه‌های گذشته‌اند و از رسم‌های خاص عزاداری شمیرانی‌ها حکایت می‌کنند. در این گزارش در گفت‌وگو با «علیرضا زمانی» تهران‌شناس و جمعی از اهالی قدیمی شمیران به برخی از رسم‌های عزاداری رایج ماه محرم در منطقه یک پایتخت پرداختیم.

درختان چنار قد برافراشته‌ای که در محاصره برج‌ها و آپارتمان‌های سربه فلک کشیده خیابان «سباری» محله کاشانک، غریبگی می‌کنند، بخشی از تاریخ و هویت شمیران قدیم‌اند. در ضلع غربی خیابان سباری، مسیر چند چنار کهنسال را که از میان آپارتمان‌ها سر برآورده‌اند، در پیش می‌گیریم و به محوطه‌ای پردار و درخت می‌رسیم. محلی که هیچ شباهتی با خیابان‌های اطرافش ندارد و از روزگار رفته دارآباد و زمین‌های معروف به «جوز درختک» نشانی می‌هد. درختان چنار اما در میان خود سنگ قبر ساده‌ای را پنهان کرده‌اند. آرامگاه بی‌آلایشی که چند دهه، محل گردهمایی دسته‌های عزاداری روز عاشورا و برپایی یکی از قدیمی‌ترین رسم‌های عزاداری دارآبادی‌ها بوده است. آرامگاهی که به گفته اهالی قدیمی محله، متعلق به سیدی فاضل و پرهیزگار است و قدمتش به ۲ قرن پیش برمی‌گردد. علیرضا زمانی، تهران‌شناس دراین‌باره می‌گوید: «دسته‌های روستاهای شرق شمیران از دارآبادی‌ها تا جمال‌آبادی‌ها، نیاورانی‌ها، اهالی کاشانک و... روز عاشورا راهی آرامگاه قدیمی جوزدرختک می‌شدند و در مقابل آرامگاه «سیدجوز درختی» عزاداری و سینه‌زنی می‌کردند. اطلاعات زیادی از سید«ابوطالب جوزی» که به القابی چون سیدجوز درختی و «سیداجاق» نیز معروف است، در دست نیست. اما مسلم این است که نسب طایفه جوزی‌های شمیران به او برمی‌گردد. شخصیت فاضلی که مورد وثوق اهالی شمیران بود و آنها به کراماتش باور داشتند. اگرچه قدمت مقبره ساده سیدجوز درختی به‌طور دقیق مشخص نیست اما قدر مسلم سابقه آن به اواخر دوره «قاجار» برمی‌گردد و از همان زمان نیز عزاداری «ظهر عاشورا» در آرامگاه او برگزار می‌شده است.»

• عزاداری بر مزار شهدا
  عکس‌های سیاه و سفید عزاداری‌های چند دهه گذشته هنوز هم میان اهالی دارآباد دست به دست می‌شود و از قدمت این عزاداری‌ها و حرکت دسته‌های عزاداری به سوی آرامگاه این سید فاضل خبر می‌دهد. «غلامرضا قیدی» یکی از اهالی قدیمی دارآباد می‌گوید: «از سال‌های دور، رسم بر این بود که ظهر عاشورا دسته‌های عزاداری، مراسم را بر سر مزار این سید فاضل به پایان می‌رساندند. نه تنها دسته‌های دارآباد، بلکه از محله‌های نیاوران، کاشانک و... هم ظهر عاشورا خود را به این محل می‌رساندند و گاهی جمعیت به ۲ تا ۳ هزار نفر می‌رسید. دسته‌ها وقتی به مزار سیدابوطالب جوزی می‌رسیدند، شور می‌گرفتند و مراسم سینه‌زنی و روضه‌خوانی به اوج می‌رسید. رسم بر این بود که مراسم تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی نیز به‌عنوان پایان مراسم آن روز، بر سر مزار سیدجوزی برگزار شود.» در ضلع شرقی خیابان سباری هم انبوه درختان چناری که از اراضی جوز درختک بر جا مانده‌اند، روایت دیگری از مراسم عزاداری دارآبادی‌ها در روز عاشورا دارند. در لابه‌لای درختان ضلع شرقی خیابان، سنگ قبرهایی دیده می‌شود که از قدمت این آرامگاه حکایت می‌کنند. قیدی می‌گوید: «محلی که امروز به گلزار شهدای کاشانک معروف است، در گذشته آرامگاه قدیمی شمیرانی‌ها بود. وقتی مراسم عزاداری ظهر عاشورا در مزار سیدجوزی پایان می‌یافت، عزاداران به این آرامگاه می‌آمدند و بر سر خاک اموات خود فاتحه می‌خواندند.» اما اکنون ۲ سالی هست که مسیر دسته‌های عزاداری دارآبادی‌ها تغییر کرده است. «مهرداد لیان» یکی دیگر از اهالی دارآباد می‌گوید: «اهالی، نماز ظهر عاشورا را در مزار گلزار شهدای محله اقامه می‌کنند و ۲ سالی هست که دیگر مراسمی در آرامگاه سیدجوزی برگزار نمی‌شود. اما رسم راهی شدن دسته‌های عزاداری به گلزار شهدا، در دیگر محله‌ها هم وجود دارد. به‌عنوان مثال، هنوز هم ظهر تاسوعا عزاداران محله‌های شرق شمیران، به امامزاده علی اکبر(ع) چیذر می‌روند.»

نخل‌گردانی تا آرامگاه سیدعلی دربندی
یکی از رسم‌های عزاداری شمیرانی‌ها در ماه محرم، حرکت دسته‌های عزاداری از تکیه‌ها به سوی آرامگاه‌ها و مزار بزرگان بود. علاوه بر اینکه دارآبادی‌ها و نیاورانی‌ها و اهالی شرق شمیران، روز عاشورا را به مزار سیدجوز درختی می‌رفتند، دربندی‌ها نیز مراسم مشابهی داشتند. اکنون قبر ساده‌ای در ضلع جنوب غرب محله دربند برجا مانده است که تنها یادگاری باقی مانده از مراسم نخل‌گردانی و حرکت دسته‌های عزاداری دربندی‌ها به سوی مقبره سید علی دربندی است. زمانی دراین‌باره می‌گوید: «اهالی دربند در روز عاشورا با اجرای مراسم نخل‌گردانی راهی آرامگاه قدیمی ییلاق خود می‌شدند. قبرستانی که در مرکز آن، سنگ قبر سیدعلی دربندی، یکی از بزرگان روستای دربند، در اواخر دوره «ناصری» قرار داشت. کسی که اهالی روستا به پرهیزکاری و کراماتش باور داشتند.» اکنون دیگر اثری از آن قبرستان قدیمی دربند نیست. در دوره رضاشاه و در جریان توسعه کاخ سعدآباد، قبرستان قدیمی دربند به آب بسته شد. زمانی می‌گوید: «وقتی قبرستان قدیمی دربند را به آب بستند، اهالی دربند می‌گفتند پیکر سیدعلی دربندی سالم بوده‌است. پس از این اتفاق بود که قبر سیدعلی دربندی از گزند تخریب قبرستان در امان ماند و هنوز هم آن قبر ساده در محله دربند وجود دارد. با این وجود دیگر رسم نخل‌گردانی تا قبر سیدعلی دربندی، در محله دربند انجام نمی‌شود و نخل‌گردانی‌ها به محدوده داخل تکیه‌ها محدود شده است.»