اما این بار حمیدی مقدم و گروهش به سراغ تجربه‌ای جدید رفته بودند و قصد داشتند دریچه‌ای تازه برای بینندگان باز کنند.
دریچه‌ای به سمت دوربین مستندسازان برجسته دنیا. «مستند4» تجربه‌ای متفاوت بود هم برای گروه سازنده و هم برای بینندگان مجموعه‌ای که برخلاف تجربه‌های پیشین آنها چون «سینما 2»، «سینما 4» و «سینما یک»، مخاطب را به دنیای مستند می‌برد و گرچه تاکنون بیش از 30 قسمت از برنامه مستند4 پخش شده است اما حمیدی مقدم به عنوان مجری، طراح و تهیه‌کننده این برنامه هنوز هم ایده‌های جدید و زیادی برای اجرا دارد. برنامه‌ای که امروز طرفدارانش از مرزهای ایران فراتر رفته است.
- مستند 4 با تیتراژی متفاوت آغاز می‌شود. ظاهراً قصد داشته‌اید از همان ابتدا متفاوت بودن برنامه را نشان دهید.
- در برنامه‌های تلویزیونی چند آیتم خیلی مهم است. اولین فرمی که معرف شما و زمینه‌ساز ارتباط با مخاطب می‌شود تیتراژ برنامه است. تیتراژ درب ورودی یک برنامه تلویزیونی و مهم‌ترین رکن برای ایجاد شوک اول به بیننده است. ما در هر کاری سعی می‌کنیم تیتراژ متناسب با مفهوم آن کار را بسازیم که خارج از دستورالمعل آن کار قرار نگیرد، برای تیتراژ «مستند 4» سعی کردیم با جدیدترین متدها به لحاظ تدوین و کارهای گرافیکی ارتباط اولیه را ایجاد کنیم تا مخاطب وارد آن دنیا شود.
- با توجه به ویژگی‌های خاص برنامه‌های مستند، مخاطبان را چه‌طور دسته‌بندی کردید؟
- ما در یک فضای بینابین حرکت کرده‌ایم. یعنی اولین کارهایی که ساختیم برای قشر روشنفکر و تحصیلکرده بود که مفاهیم سینمایی را می‌دانند، به تدریج سعی کردیم در یک فضای بینابین حرکت کنیم.
یعنی علی‌رغم این که اقشار متفاوت و فرهیخته را پوشش می‌دهیم، بتوانیم یک پل ارتباطی با تیپ‌های عمومی‌تر جامعه باشیم. معتقدیم یک برنامه موفق زمانی موفق‌تر و ماندگارتر است که بتواند با اقشار مختلف جامعه ارتباط برقرار کند به همین دلیل است که ما کدگذاری اولیه برای برنامه‌مان انجام دادیم. وقتی در شبکه 4 برنامه می‌سازیم جهت‌گیری‌مان به لحاظ دانش عمومی مخاطبین با شبکه‌های دیگر خیلی فرق دارد.
اما در کنار این علاوه بر این که پوشش و جهت‌گیری‌ها را مشخص می‌کنیم باید نگاهی عمده و گسترده به اقشار مختلف جامعه داشته باشیم و این خیلی سخت است که بتوانیم دو طیف متفاوت را با هم راضی نگه داریم. به لطف خدا در طول ده،دوازده سال برنامه‌سازی توانسته‌ایم این فضا را حفظ کنیم یعنی هم اقشار فرهیخته با ما همراه هستند و هم اقشار عمومی.
- و این خیلی خوب است که به سادگی هم به دست نیامده است.
- دقیقاً از طرفی الگوی قطعی برنامه‌های تلویزیونی در تمام دنیا افزایش مخاطب است، البته نه به هر قیمتی. اصل برنامه تلویزیونی جذب مخاطب، ایجاد اوقات فراغت و مفرح بودن است بعد از آن دغدغه‌های پنهان مثل آموزش و گسترش اطلاعات و دانسته‌های فرهنگی انجام می‌شود و مسایل مختلف با مخاطب طرح می‌شود.
- زمان پخش برنامه نیز یکی از راه‌های جذب مخاطب است که در مورد «مستند 4» مورد توجه قرار نگرفته است. همزمانی این برنامه با سریال‌های پربیننده شبکه‌های دیگر و ساعت نامناسب تکرار آن، آمار بینندگان را پایین نیاورده است؟
- آمار پایین نیامده است، در برنامه‌سازی جدید گزینه بسیار مهمی به نام حق انتخاب وجود دارد. وقتی به سطحی از برنامه‌سازی می‌رسید و این سطح فرهنگ و دانش اجتماعی بین مخاطبین یک رسانه شکل می‌گیرد اصلاً نگرانی از این بابت وجود ندارد. از طرف دیگر بحث دیگری به نام رقابت در تلویزیون مطرح می‌شود که لحظه قطعی انتخاب، سطح شعور جامعه را بالا می‌برد و مخاطب با توجه به این که چه نیازی دارد دست به انتخاب می‌زند.
در ضمن شبکه‌ها نمی‌توانند کار خودشان را تعطیل کنند چون در هر صورت باز هم برنامه‌ها با هم برخورد دارند. فکر می‌کنم با توجه به بازخورد برنامه نوروزی ، «مستند 4» داشتیم آن هم در زمانی از نوروز که بالاترین تراکم فیلم سینمایی را دارد «مستند 4» بالاترین سطح مخاطب را در نوروز داشت.
- نکته قابل توجه در برنامه «مستند 4» این است که فیلمسازی که در گوشه دیگری از دنیا زندگی می‌کند،بسیار صمیمانه از مخاطب ایرانی دعوت می‌کند به تماشای فیلمش بنشیند. این تجربه برای بیننده جدید و بسیار جذاب است. برای خود فیلمسازان آن طرف چه‌طور بود؟
- در اروپا نمی‌توان کشوری پیدا کرد که یک تلویزیون ملی داشته باشد و برای هفتاد میلیون برنامه پخش کند و مسئله تلویزیون سراسری و ملی برای فیلمسازان خارجی غیرقابل تصور است. چون آنجا شبکه‌ها کابلی است و شبکه‌های عمومی هم استانی می‌شوند و برنامه‌های این‌چنینی پخش نمی‌کنند و تمرکزشان به پخش خبر است به همین دلیل وجود شبکه‌ای با این طیف گسترده از مخاطب برای هر فیلمسازی جذاب است.
حتی برای فیلمسازانی مشهور در سطح مایکل آپتد که یکی از بزرگترین فیلمسازان انگلیسی است، نیز این موضوع جذاب و لذت بخش است که فیلمش برای این طیف گسترده مخاطبان پخش شود. از طرف دیگر کاری که ما در حوزه مستند می‌کنیم در کشورهای اروپایی هم انجام نشده است حتی برای دفاتر فستیوال‌های جهانی نیز یک حرکت شاخص و متفاوت تلقی می‌شود. هیچ گروه تلویزیونی این کار را نکرده است که جشنواره‌های نقاط مختلف دنیا را رصد و از آن برای پخش فیلم از تلویزیون، فیلم انتخاب کند و یک ارتباط همه‌گیر با جریان روز فیلمسازی مستند برقرار کند.
حرکت ما به نوعی در بین فستیوال‌ها شاخص شده است و به فیلم‌هایی که ما تهیه می‌کنیم نیاز دارند. این رشد همه‌گیر و قابل توجه در حوزه تئوریک و حتی عملی و علمی سینمای مستند آن هم در برنامه تلویزیونی، برایشان خیلی عجیب است و باور نمی‌کنند که یک جامعه به چنان فرهنگ و شناختی رسیده باشد که مستند را تا این اندازه جدی بگیرد و در برنامه تلویزیونی به آن بها بدهند.
به همین دلیل فیلمسازان خیلی ابراز تمایل می‌کنند که فیلم‌هایشان را بخریم و مایل به مصاحبه هم هستند در صورتی که سخت‌ترین کار برنامه‌های بین‌المللی هماهنگ کردن با آدم‌های مشهور برای گفت‌وگو یا خرید فیلم‌هایشان است. در برنامه ما کاملاً اعتمادها جلب شده است.
- ملاک تقسیم‌بندی مستندها چه بود؟
- یک سری از مستندها را با امکانات خودمان سنجیدیم و یک سری را هم با فرمی که در سینمای مستند وجود داشت. مهم‌ترین مسئله در این تقسیم‌بندی رعایت نظم ذهنی بیننده بود. اولین قرارمان براین بود که بیننده را به یک فستیوال 6 ماهه دعوت کنیم. بروشور آن هم تصویری بود و از طریق تیزرها بیننده‌ها را به جشنواره دعوت می‌کردیم. مبنای این اتفاق نظم و سیکل مرتبی برای بیننده بود. برای ایجاد نظم مکمل در ذهن بیننده به خصوص خواص، تصمیم گرفتیم برنامه‌ها را در سه شاخه تقسیم‌بندی کنیم.
اینجا دیگر نشانه‌گیری ما بیننده‌های خواص بودند تا براساس علاقه دست به انتخاب بزنند. مثلاً از یک گونه سه فیلم نشان می‌دهیم تا او بتواند انتخاب کند به عنوان مثال مستند اجتماعی با رویکرد جنگ‌های داخلی. این تقسیم‌بندی بازخورد خوبی هم داشته است.
- فیلم‌ها را به چه شکل تهیه کردید؟
- همه فیلم‌ها را گروه و بیشتر آنها را خود من تهیه کردم. در طول یک سال به هشت نقطه جهان سفر کرده و با فیلمسازها مذاکره کردیم. فیلم مستند مهجور است و تهیه آن به سادگی میسر نیست ما به صورت خودجوش و بدون حرکت‌های پشتیبانی در فستیوال‌ها و سفرهای شخصی برای گرفتن فیلم به سراسر دنیا رفتیم و کپی فیلم‌ها را از خود مستندسازان تهیه کردیم.
برای گردآوری آرشیو غنی بسیار وسواس داشتیم به همین دلیل پیش‌تولید برنامه نزدیک یک سال و نیم طول کشید. اواخر سال 83 استارت زدیم و آبان 85 برنامه صفر پخش شد. ابتدا قرار بود برنامه 26 قسمت باشد، اما از همان برنامه اول بین مخاطبان جا افتاد و پیشنهاد سری دوم مطرح شد.
- در انتخاب مستندها و ساخت این برنامه خط قرمز‌های تلویزیون برایتان مشکل‌ساز نشد؟
- نه. خوشبختانه از فیلم‌ها پشتیبانی شد و «مستند 4» از راحت‌ترین برنامه‌هایی است که کار کرده‌ایم. در یک برنامه تلویزیونی، فیلمساز باید آرامش نسبی داشته باشد. این فضا ابتدا توسط گروه و شبکه 4 برای ما ایجاد شد.
امنیت روانی که تیم سفارش دهنده به برنامه‌ساز می‌دهد بسیار اهمیت دارد. به نظرم شبکه 4 یکی از بهترین فضاهای فرهنگی در تلویزیون را دارد. اگر این فضا از طرف مدیر وجود نداشته باشد قطعاً برنامه افت می‌کند، اما مدیر شبکه می‌دانست که گروه ما وسواس دارد به همین دلیل برای پخش، برنامه به سازمان داد. به همین دلیل برای یک برنامه تلویزیونی که 2 ماه زمان لازم دارد تا روی آنتن برود، به گروه ما یک سال وقت داد. چرا که هم اعتماد شکل گرفته بود و از طرفی وقتی دید که تیم تجربه‌گراست و دوست ندارد در مسیر و شکل قبلی‌اش حرکت کند، این فرصت تجربه را به ما داد.
این اعتماد حتی اگر بسیار کم باشد برای گروه بسیار اهمیت دارد و همین باعث شد مستند 4 یکی از بهترین، راحت‌ترین، با آرامش‌ترین و لذت‌بخش‌ترین کارهای ما باشد.
- در بخشی از تیتراژ برنامه نوشته می‌شود: «این پایان نیست» مستند 4 چه زمانی به پایان می‌رسد؟
- در تلویزیون این مسئله مشخص نمی‌شود. تلویزیون سیستمی دارد که مناسبات خودش را دارد ولی ما به لحاظ حرفهای تا زمانی که حرفی برای گفتن داشته باشیم برنامه را ادامه می‌دهیم. زیرا حوزه مستند برایمان از حوزه داستانی و سایر حوزه‌ها خیلی جذاب‌تر است.
احساس می‌کنیم حرفهای ناگفته زیادی باقی مانده است و می‌توانیم در این مقطع مثمرثمر باشیم. قرار گرفتن در پروسه‌ای که منجر به آموزش و دادن اطلاعات و بهتر شناختن معضلات جامعه و پیش بردن آن به سمت سلامت می‌شود برایمان خیلی جذاب است.تعداد مشتاقان برنامه هم کم نیست.
مطبوعات، مردم و هنرمندان توجه نشان می‌دهند و همه این‌ها موجب شده مستند از پوسته معمولی خودش بیرون بیاید و همه آن را جدی بگیرند.همه این اتفاقات به واسطه «مستند 4» شکل گرفته است.
زیرا پیش از این هیچ برنامه‌ای نبوده که مستند اصیل پخش کند و اگر مستندی پخش می‌شده، فقط مستند حیات وحش بوده است البته تلاش‌هایی شده بود اما جای این نوع مستند در تلویزیون خالی بوده است و حالا این فضا ایجاد شده و همه دارند حمایت می‌کنند تا این راه بسته نشود و راه هم باز شده، قصد نداریم تمامش کنیم.
