سمتی که تا چند سال پیش نه خبری از حوزه آن به بیرون درز می‌کرد و نه کسی با فعالیت‌های آن آشنایی داشت. اما در چند سال گذشته، این بخش فعال‌تر شده و اخبار مبنی بر ثبت میراث معنوی، فرهنگی و طبیعی ایران از این حوزه به گوش می‌رسد. در این بین شاید بتوان گفت مهم‌ترین فعالیت بخش ثبت سازمان میراث، مربوط به ثبت جهانی نوروز باشد؛ ثبت واقعه‌ای که مهم‌ترین میراث معنوی ایرانیان محسوب می‌شود. با وکیل علی آبادی در این‌باره به گفت‌وگو نشسته‌ایم که می‌خوانید.
- ثبت جهانی نوروز از چه سالی شروع شد و در حال حاضر در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
سازمان میراث فرهنگی از سال گذشته شروع به تهیه این پرونده برای ثبت جهانی در یونسکو کرد. ابتدا قرار بود این پرونده با 9 کشور ترکیه، آذربایجان، قرقیزستان، تاجیکستان، هندوستان، افغانستان، پاکستان، ازبکستان و ایران به‌صورت مشترک به ثبت برسد، اما به دلیل اینکه 2 کشور تاجیکستان و افغانستان عضویت کنوانسیون میراث معنوی را نپذیرفته بودند در نهایت یونسکو از سازمان میراث فرهنگی خواست که اسم این دو کشور را حذف کند.
جلسات متعددی به‌صورت مشترک در سال گذشته برگزار کردیم که در این جلسات با همکاری این کشورها پرونده تهیه و در مهر ماه سال پیش به سازمان جهانی یونسکو فرستاده شد. سازمان یونسکو نیز در مراحل بعدی موارد تکمیلی پرونده را در 2 مرحله خواستار شد و در آخرین مهلت قانونی که پایان سال 2008 بود پرونده نوروز تکمیل و به سازمان یونسکو فرستاده شد.
خوشبختانه مرکز میراث معنوی یونسکو نیز کتباً اعلام کرد که پرونده را دریافت کرده است و از نظر شکل و محتوا مورد تایید قرار گرفته و برای بررسی تخصصی در اختیار کمیته مشورتی قرارگرفته است. در حال حاضر پرونده در دست کمیته مشورتی است که بررسی تخصصی روی آن انجام گیرد و بعد از تایید این کمیته مشورتی، پرونده در اجلاس کمیته بین دول مطرح خواهد شد و امیدواریم درآنجا مورد تایید قرار گیرد و در آن صورت، در سال 2009 ثبت آن قطعی خواهد شد.
- همه این 9 کشوری که نام بردید نوروز را در کشورشان برگزار می‌کنند؟
بله، همگی آنها برگزار می‌کنند. مردم آذربایجان با حضور رئیس جمهوری خود این جشن را بر پا می‌کنند. تاجیکستان از قدیمی‌ترین کشورهایی است که این جشن را برگزار می‌کند. زرتشتیان هند و بخشی از پاکستان نیز برگزار می‌کنند.
- چه سازمان‌هایی با این موضوع ارتباط دارند؟
عمده کار توسط سازمان میراث فرهنگی انجام شده که کمیته ملی یونسکوی ایران نیز همکاری می‌کند.
- آیا ثبت به معنی جلوگیری از منسوخ شدن این آداب و رسوم و سنن و اثرهاست ؟
بله، قطعاً وقتی اثری یا آدابی و سنتی ثبت شود مورد حمایت قانون قرار می‌گیرد و دستگاه‌های متولی امر کار حفاظتی انجام می‌دهند که باعث می‌شود از انحراف و از بین رفتن آنها جلوگیری به عمل آید. در واقع ثبت ملی دامنه وسیع‌تری دارد.
هر اثری که ملی باشد و در فهرست ثبت ملی قرار گیرد یعنی دارای شأن ملی است، اما هر اثری را که ثبت ملی شود، نمی‌توان ثبت جهانی کرد. مثلاً یک بازی که در یک روستا برگزار شود و بسیاری از آداب و رسومی را که دارای شأن ملی هستند، نمی‌توان ثبت جهانی کرد. تنها زمانی می‌توانیم آنها را جهانی کنیم که در دنیا منحصر به فرد باشند؛ ضمن آنکه در هر سال تنها می‌توانیم یک اثر را به یونسکو برای ثبت جهانی ارسال کنیم ولی برای ثبت ملی محدودیت وجود ندارد.
- در حال حاضر چند ثبت جهانی در حوزه میراث معنوی وجود دارد؟
در زمینهً ثبت جهانی معنوی هنوز چیزی به ثبت نرسیده است .
- مگر کتاب شاهنامه بایسنقری و ربع خورشیدی به ثبت جهانی نرسیده‌اند؟
خیر، این کتاب‌ها تحت عنوان حافظه جهانی به ثبت رسیده‌اند. حافظه جهانی در واقع یک برنامه جهانی است و کنوانسیون نیست. برنامه‌ای است که بعضی از آثار مکتوب و ارزشمندی را که در دنیا وجود دارد، ثبت می‌کند که به آن حافظه جهانی می‌گویند.
- پس در واقع نخستین ثبت جهانی ایرانی در یونسکو، نوروز است؟
به‌صورت مشترک نوروز نخستین ثبت خواهد بود ولی یک اثر مستقل دیگری نیز معرفی کرده‌ایم و آن ردیف های موسیقی سنتی ایرانی است که پرونده آن نیز همانند نوروز در مرحله ثبت قرار دارد.
- چه موارد دیگری را برای ثبت جهانی در دست بررسی دارید؟
تکنیک‌های صنایع‌دستی در همه شاخه‌ها می‌تواند جزء میراث ناملموس ثبت شود؛ مثل تکنیک‌های تولید مخمل سنتی، زری‌بافی، ورشوسازی در بروجرد، لاک تراشی در مازندران، زیلوبافی و تمامی صنایع‌دستی که بعضی از آنان مثل لاک تراشی و ورشوسازی ثبت شده‌اند و بقیه هم در دست بررسی است. آیین‌ها و آداب و رسوم نیز بخشی از میراث ناملموس هستند که می‌تواند ثبت شود.
- چه تعداد اثر تا به امروز به ثبت ملی رسیده است؟
در حال حاضر 30 اثر ناملموس در فهرست ثبت ملی قرار گرفته است. 16 تا از این 30 اثر مربوط به مراسم تعزیه در نواحی مختلف ایران است. 14 اثر نیز سایر میراث ناملموس است؛ از جمله اذان مرحوم موذن‌زاده اردبیلی، مراسم شب یلدا، مراسم عزاداری هشتم محرم حسینیه زنجان، آیین کشتی با چوخه در خراسان شمالی، ترمه بافی، محرم در ندوشن، ردیف‌های موسیقی سنتی، نوروز و... .
- در دوره‌های قبل نیز ثبت میراث انجام شده بود؟ از چه دوره‌ای این ثبت‌ها آغاز به کار کرد؟
در دوره‌های قبل نیز برای ثبت صحبت‌هایی شده و آیین‌نامه‌هایی در این خصوص تهیه شده بود. ما دستورالعمل ثبت را تهیه کردیم که در دوره‌های قبل تنها برای ثبت میراث تاریخی بوده است. در سال84 هیات دولت آیین‌نامه ثبت میراث طبیعی را به تصویب رساند. در سال 85 کمیته تخصصی تشکیل شد که دستورالعمل ثبت میراث طبیعی را تهیه کرد.
تهیه این دستورالعمل یک سال به دلیل تخصصی بودن به طول انجامید. این کمیته با حضور نمایندگانی از سازمان محیط‌زیست، سازمان جنگل‌ها و منابع طبیعی، کنگره ملی طبیعت‌گردی و... تشکیل شد و دستورالعمل ثبت میراث طبیعی در این کمیته تهیه شد و در نهایت در شورای سیاستگذاری ثبت سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسید.
نخستین چیزی که در میراث طبیعی به ثبت رسید کوه دماوند بود و به دنبال آن ثبت سایر آثار طبیعی آغاز شد که تا به امروز 57 اثر طبیعی در فهرست میراث طبیعی به ثبت ملی رسیده است؛ از جمله چشمه‌های معدنی، درختان کهنسال، درختان سرو، چنار، گردو، درختان کهنسال توت، برخی از جنگل‌ها،کوه‌ها، غارها، تالاب‌ها، آبشارها و آبگیرها و.... جنگل‌های مانگرو و هیرکانی جزء نخستین جنگل‌های آثار طبیعی هستند که به ثبت جهانی خواهد رسید.
از آنجا که جنگل‌های هیرکانی با کشور آذربایجان مشترک است، قرار است به‌صورت مشترک در یونسکو به ثبت برسد و پرونده آن نیز در سال گذشته قرار بود فرستاده شود ولی به دلیل اینکه پرونده تاریخی به یونسکو فرستاده بودیم، نتوانستیم پرونده طبیعی بفرستیم. امیدواریم امسال با کشور آذربایجان بتوانیم پرونده را نهایی کرده و برای ثبت جهانی ارسال کنیم.
در زمینه میراث منقول نیز در دوره‌های قبل کارهایی انجام ولی متوقف شده بود که ما در این زمینه نیز یک دستورالعمل تهیه کردیم و به ثبت رساندیم، مثل برخی کتاب‌های قرآن قدیمی، درهای قدیمی و ... در مورد آثار معنوی و ثبت آن به‌طور کل در سال 2003 به تصویب کنوانسیون جهانی رسید که مجلس شورای اسلامی نیز در سال 1384 آن را به تصویب رساند.
در واقع مصوبه آن مربوط به سال‌های اخیر است و آثار طبیعی نیز در دولت قبل تصویب شده بود ولی اجرای آن به دولت نهم رسید.
