بیشتر سطح کره زمین را آب فراگرفته (39/1میلیارد کیلومتر مکعب)، اما تنها 5/2 درصد آبهای موجود در کره زمین شیرین است و مابقی آن در دریاها و اقیانوس‌ها قرار داشته و شور است؛ ضمن آنکه همه حجم آبهای شیرین به‌دلیل آنکه قسمت اعظم آن در یخچال‌ها و برف‌های دائمی قرار دارد قابل بهره برداری نیست.
وابستگی انسان به آب نشان می‌دهد که نیاز آبی برای تولید غذا به‌مراتب بیشتر از نیازهای شرب است؛ 2 تا 4 لیتر آب در روز برای نیازهای بیولوژیک (آب آشامیدنی) در زنده ماندن انسان کافی است در حالی که 1000 مرتبه بیشتر برای تولید غذا آب لازم است. این دلیلی است که چرا مفهوم آب مجازی در زمانی که ما در مورد تولید غذا صحبت می‌کنیم اینقدر مهم است. بنا به تعریف: آب مجازی آبی است که در فرایند تولید یک محصول کشاورزی یا صنعتی نهفته است و به‌طور واقعی احساس نمی‌شود، بلکه به‌طور مجازی حس می‌شود. برای مثال برای تولید یک کیلوگرم گندم به هزار لیتر آب نیاز داریم. از این‌رو آب مجازی هر کیلوگرم گندم برابر هزار لیتر است. برای گوشت قرمز نیز به
5 تا 10 برابر بیشتر آب نیاز داریم.
انتقال آب مجازی بین کشورهای مختلف از طریق وارد یا صادر کردن محصولات و خدمات صورت می‌پذیرد. صادرات آب مجازی برای یک کشور یا ناحیه برابر با کل حجم آب مورد نیاز برای تولید اجناس صادراتی است. از طرف دیگر واردات آب مجازی یک کشور یا ناحیه برابر با حجم آب مرتبط با واردات کالا یا خدمات است. از این دیدگاه برای یک کشور محصولات وارداتی می‌تواند منبع آبی باشد که از طریق آن به‌طور محلی دسترسی به منابع آبی امکان‌پذیر می‌شود.
تجارت آب مجازی
اهمیت آب مجازی در سطح دنیا به طرز گسترده‌ای مطابق تصویری که از افزایش حجم تجارت جهانی غذا داریم افزایش یافته است. بنابراین انتقال آب مجازی نهفته در غذایی که تجارت می‌شود به‌عنوان جزئی مهم از مدیریت آب در سطح جهانی و نیز در سطح منطقه‌ای و به‌ویژه در نواحی کم آب مطرح است. البته باید گفت تجارت آب مجازی موضوع تازه‌ای نیست، قدمت آن از زمانی است که غذا مبادله می‌شود.
با تجارت اجناس به‌ویژه غذا جریانی مجازی از آب از کشورهای صادر‌کننده کالا (غذا و اجناس ساخته شده) به کشورهایی که این کالاها را وارد می‌کنند به‌وجود می‌آید. به جای تولید این اجناس، کشورهای وارد‌کننده می‌توانند این آب را صرف اهداف دیگر کنند که تولید آنها ضروری است. کشورهای کم آب می‌توانند محصولاتی را وارد‌کنند که نیاز به مقدار زیادی آب نسبت به حالتی که در منطقه تولید می‌شوند دارند. این عمل باعث ذخیره آب واقعی شده و فشار بر منابع آبی فرو نشانده می‌شود.
کشورهای وارد‌کننده در جریان مجازی تجارت آب حتماً لازم نیست کم آب باشند، برای مثال کشور کانادا موز و مرکبات را وارد می‌کند در حالی که کانادا کشور پر آبی است. در صادرات نیز حتی آن کشورهایی که کمبود شدید آب دارند (مانند اردن) کالاهای غذایی (مانند مرکبات و سبزیجات) را صادر می‌کنند. با تجارت آب مجازی بهینه‌سازی مصرف آب به‌عنوان یک کالای کمیاب در مقوله‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی ممکن می‌شود.
از سوی دیگر کشورهای پر آب می‌توانند از منابع آبی فراوان خود با تولید محصولات متمرکز بر آب برای صادرات بهره ببرند. تجارت آب مجازی بین ملت‌ها و حتی قاره‌ها می‌تواند به‌طور ایده آل به‌عنوان ابزاری برای بهبود راندمان مصرف آب جهانی، نیل به امنیت آبی در نواحی کم آب جهان و تسکین فشار بر محیط‌زیست با انتخاب بهترین مکان تولید مناسب مورد استفاده قرار گیرد.
در واقع سؤالات زیر را می‌توان در مورد استفاده عملی از مفهوم آب مجازی مطرح کرد:
1- آیا تجارت آب مجازی می‌تواند در بهبود موجودیت آب و به‌واسطه آن امنیت غذایی محلی، معاش، محیط‌زیست و اقتصاد محلی شرکت کند؟ و در کدام شرایط تجارت آب مجازی تشویق شود؟
2- آیا آب مجازی می‌تواند در حل معضلات کشورمان و سایر کشورها شرکت کند؟ یا اینکه تنش‌ها و درگیری‌ها را برای کشورهایی که وابستگی تجاری دارند افزایش می‌دهد؟ و چه ساختار دولتی برای توانمند‌سازی یک تجارت آب مجازی خوب و منصفانه لازم است؟
3- چطور می‌توان از این مفهوم برای ایجاد آگاهی در مصرف و ذخیره آب در کشورمان به کمک تغییر رژیم غذایی بهره جست؟
4- چه چیزی و از سوی چه کسی لازم است تا با تعریف مناسب و منصفانه در استفاده از مفهوم آب مجازی پیشرفتی حاصل شود؟
اندازه‌گیری تجارت آب مجازی
یکی از بنیان‌های مدیریتی، توانایی در اندازه‌گیری و ارزیابی جریان‌های تجارت آب و حجم کالاهای مورد نظر است. البته بررسی مقدار آب مجازی یک محصول کار ساده‌ای نیست. زیرا عوامل زیادی بر مقدار آب مصرفی در فرایند تولید یک محصول تاثیر دارند. حداقل عوامل زیر بایستی در برآوردها مد نظر قرار گیرند:
الف - مکان و مدت تولید یک محصول (سال یا فصل)
ب - از نقطه نظر اندازه‌گیری (محل برداشت آب یا محل مصرف آب)
ج - روش تولید و راندمان مصرف آب (پساب‌ها در نظر گرفته شوند یا خیر)
بنابراین می‌توان گفت همه، محصولات غذایی آب را به‌عنوان بخشی از فرایند تولید مصرف می‌کنند اما میزان آب مورد نیاز در واحد تولید به مقدار زیادی به نوع محصول بستگی دارد.
لازم به ذکر است از نظر تئوری می‌توان رابطه تولید و مصرف آب را از روی تبخیر و تعرق گیاه کاملاً مشخص کرد اما برآورد میزان آب برای فرایند‌های دیگر مانند سرویس دهی و خدماتی که در ارتباط غیرمستقیم با تولید محصول هستند کاملاً پیچیده است. از این‌رو ما باید به‌دنبال یافتن ابزارهای اندازه‌گیری استاندارد و روش‌هایی مطمئن برای بررسی مقادیر و متغیرهای شرکت‌کننده در تجارت آب مجازی باشیم.
گفتنی است که از آنجایی که بحث آب مجازی علاوه بر محصولات زراعی در مورد فراورده‌های دامی و صنعتی نیز مطرح است لذا بایستی نگرشی جدی به وضعیت مصرف آب در بخش‌های مختلف داشته باشیم. در کشورهای با درآمد کم و متوسط مصرف آب 10درصد، 8درصد و 82 درصد به‌ترتیب در بخش‌های صنعت، شرب و کشاورزی است در حالی که در کشورهای با درآمد بالا مصرف آب 59 درصد، 11درصد و 30درصد به‌ترتیب در بخش‌های صنعت، شرب و کشاورزی است. بنابراین با بررسی وضعیت میزان پیشرفت کشورها در زمینه رشد اقتصادی و ارتباط آن، استفاده از آب برای مصارف شهری و صنعتی مشاهده می‌شود که همبستگی بالایی بین این دو وجود دارد.
*کارشناس ارشد آب و خاک
