همشهری آنلاین_معصومه حق جو: اما امروز در اغلب محله‌ها جای زورخانه‌ها را باشگاه‌های متعدد بدنسازی، تناسب اندام، استخر و... گرفته‌اند. جوان‌ها برای داشتن اندامی متناسب و ورزیده با کمک مکمل‌ها و قرص‌های موجود در بازار سعی می‌کنند به آنچه از خودشان توقع دارند برسند، در حالی که جوان‌های قدیم با تکنیک‌های ورزش زورخانه‌ای علاوه بر اینکه صاحب بدنی تنومند و ورزیده می‌شدند، احترام به بزرگ‌ترها و حفظ شأن پیش‌کسوت‌ها را هم یاد می‌گرفتند.
اهمیت فرهنگ پهلوانی به اندازه‌ای است که از ۱۰ سال قبل مقرر شد ۱۷ شوال، روز جنگ دلاورانه مولا علی(ع) با عمروبن عبدود، در تقویم رسمی کشور به‌عنوان روز فرهنگ پهلوانی و آیین زورخانه‌ای نامیده شود. به مناسبت این روز، با «مهدی زرشکیان»، مرشد زورخانه دانشکده تربیت‌بدنی دانشگاه تهران، و برادرش «میثم زرشکیان»، از قهرمانان کشوری کباده، و «غلامعلی عیوض‌زاده»، رئیس اداره ورزش شهرداری منطقه ۶، گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
«مهدی زرشکیان»، مرشد زورخانه دانشکده تربیت‌بدنی دانشگاه تهران، با یادی از قدیم‌ها می‌گوید: «علاقه و عشق به این ورزش از قدیم در خانواده ما وجود داشته است. پدرم، حاج رضا زرکشیان که ۸۲ سال دارند، از پیشکسوتان ورزش زورخانه‌ای هستند و ۵ زورخانه در دانشگاه‌های تهران احداث کرده‌اند و در حال حاضر مسئول ورزش‌های باستانی دانشگاه تهران هستند. برادر کوچک ترم میثم زرشکیان هم از قهرمانان کباده کشور و برادر دیگرم از قهرمانان چرخ هستند. من هم زمانی که ۳ سال بیشتر نداشتم، وارد گود زورخانه شدم. از سال ۱۳۷۳ به‌صورت رسمی روی «سردم» زورخانه کوی دانشگاه تهران مرشد ورزش باستانی بوده‌ام.»
زرشکیان ورزش زورخانه‌ای را بهترین ورزش می‌داند و می‌گوید: «طبق تحقیق پژوهشگران ورزشی دیگر کشورهای دنیا، ورزشی در سلامت انسان‌ها تأثیرگذار است که علاوه بر سرعت و قدرت و استقامت، به شکل آیتمی برگزار شود و موسیقی هم داشته باشد. بعد از این تحقیق، مشخص شد که ورزش باستانی این ویژگی‌ها را داراست. سرعت را دارد که همان چرخ زدن و شیرین‌کاری‌های ورزشی است. استقامت هم در شنا رفتن و خم‌گیری مشخص است و از طرفی به‌صورت ایستگاهی برگزار می‌شود.
موسیقی آن هم که نوای مرشد است.»
به گفته مرشد، ۷۰درصد این ورزش درست انجام دادن حرکات و بقیه، رعایت آداب ورزش زورخانه‌ای است: «ورزش زورخانه‌ای، آداب و رسوم و احترام به بزرگ‌تر و پیشکسوت را آموزش می‌دهد و بعد از آن، کسوت ورزشی و اعطای رتبه به ورزشکار است. باید دید، حرمت‌ها را حفظ کرده یا خیر. این حرمت نگه داشتن‌ها به خانواده هم بر می‌گردد. این ورزش داخل گود انجام می‌شود، یعنی فرد هرقدر پربارتر و تنومندتر باشد باید پایین‌تر از همه قرار بگیرد. وارد زورخانه که می‌شود باید سر را خم کند که نشان‌دهنده تواضع است. درست است که در محل ورزش حاضر می‌شود، ولی بدنش را می‌سازد برای مقابله با مشکلات زندگی و آماده شدن برای دفاع از کشور. حتی می‌توان از فرهنگ و مرام پهلوانی برای کاهش آسیب‌های اجتماعی بین جوان‌ها استفاده کرد.»
جز زورخانه دانشکده تربیت‌بدنی دانشگاه تهران، زورخانه فعال دیگری در منطقه ۶ وجود ندارد. این مرشد معتقد است شهرداری می‌تواند نقش مهمی برای معرفی و گسترش زورخانه‌ها داشته باشد: «بارها با مسئولان شهرداری صحبت کرده‌ایم تا زمینی برای احداث زورخانه و ورزش زورخانه‌ای اختصاص بدهند تا فرهنگ پهلوانی بار دیگر رونق بگیرد و ترویج شود.
شهرداری می‌تواند کمک کند تا زورخانه بیشتری در منطقه احداث شود. چند سال قبل، شهرداری مراسم‌هایی را در ماه رمضان در پارک لاله برگزار می‌کرد. گود سیار هم با داربست احداث کرده بود و هر شب در ماه رمضان اجراهای متنوعی داشت. یکی از این اجراها ورزش باستانی بود که زمان اجرا بسیار شلوغ می‌شد. خانواده‌هایی بودند که استقبال می‌کردند و نشانی می‌گرفتند تا فرزندشان را برای آموزش نزد ما بیاورند. این برنامه‌ها نشان می‌دهد که شهرداری می‌تواند با اجرای ورزش زورخانه‌ای در مناسبت‌ها و ایام خاص و فضاهای عمومی حضور پررنگی در معرفی و گسترش این ورزش داشته باشد. در این صورت نسل جدید هم آگاه می‌شوند که چنین ورزشی وجود دارد و چه بسا جوان‌ها هم جذب این ورزش شوند.»
- هنوز هم گلریزان
ورزش باستانی تغییراتی از نظر ظاهری کرده و ورزش زورخانه‌ای امروزی با ورزش چند سال اخیر تفاوت بسیاری از نظر ظاهری و نوع ورزش دارد. به‌طور مثال، استفاده از لنگ در ورزش باستانی از سوی فدراسیون این ورزش ممنوع شده‌است.
زرشکیان از کمبود زورخانه در منطقه ۶ گلایه دارد: «جوانان باستانی کار و قهرمان و پیشکسوت زیادی در منطقه ۶ داریم، ولی متأسفانه زورخانه نداریم. این جوانان چاره‌ای ندارند جز اینکه به زورخانه‌های محله‌های دیگر بروند. اگر زورخانه بسازیم، می‌توانیم حتی در مسابقه‌ها و مناسبت‌ها اجراهای خوب منطقه ۶ را داشته باشیم.»
او درباره قدمت زورخانه دانشکده تربیت‌بدنی دانشگاه تهران می‌گوید: «این زورخانه ابتدا در خوابگاه کوی دانشگاه و بعدها میدان انقلاب، کنار سینما بهمن قرار داشت و در حال حاضر در دانشکده تربیت‌بدنی واقع است. زورخانه دانشکده تربیت‌بدنی، محلی برای آموزش دانشجویان ورزش زورخانه‌ای است و بیشتر از ۵۵ سال قدمت دارد.
قبل از کرونا حداقل بین ۴۰ تا ۵۰ دانشجو این ورزش را در این زورخانه آموزش می‌دیدند و همچنان هم استقبال خوبی دارند. پای صحبت دانشجویان که بنشینید اغلبشان می‌گویند که با توجه به مشکلات اقتصادی و درسی، همین یکی، دو ساعت که در کنار پدر بنده که کهن‌کسوت ورزش زورخانه‌ای است، ورزش می‌کنند به آرامش می‌رسند و آماده می‌شوند برای ادامه کارهای روزمره. در شرایط کرونا فقط روزهای زوج ۱۰ تا ۱۲ دانشجو را در زورخانه می‌توانیم بپذیریم.»
یکی از رسم‌های شیرین و معروف زورخانه گلریزان است که در اعیاد و میلادهای چهارده معصوم(ع) و در برخی موارد برای قدردانی از زحمات پیشکسوتان شاهد اجرا شدنش هستیم. مرشد در این‌باره می‌گوید: «مراسم گلریزان هنوز هم برقرار است. سال گذشته ۲ برنامه گلریزان داشتیم که به علت شرایط کرونا به‌صورت محدود برگزار شد. هر سال برای آزادی زندانیان یا کمک به خانواده‌های بی‌سرپرست یا با توجه به اتفاق‌هایی مانند زلزله برنامه گلریزان داریم.»
زرشکیان معتقد است روی ورزش زورخانه‌ای سرمایه‌گذاری زیادی انجام نشده است: «اگر به درستی سرمایه‌گذاری شود، عموم مردم بیشتر جذب ورزش زورخانه‌ای می‌شوند که اصیل است؛ به شرطی که در فضای مجازی به درستی آداب این ورزش اطلاع‌رسانی شود. در برنامه عصر جدید، بعد از اجرای گروه جوانمردان، خانواده‌ها و حتی جوان‌ها تماس‌های بسیاری با ما یا فدراسیون برای آموزش ورزش باستانی گرفتند.»
- تلفیقی از ورزش و آهنگ در ورزش زورخانه‌ای
«میثم زرشکیان» از قهرمانان کشوری کباده و برادر کوچک‌تر مرشد است و همانند او از خردسالی در این ورزش فعالیت داشته است. او بین سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۵ به‌صورت آکادمیک این ورزش را پیگیری و در مسابقه‌ها و رشته‌های مختلف شرکت کرده است. قهرمان کشوری کباده می‌گوید: «در رشته کباده در مسابقات کشوری ورزش باستانی، مقام دوم را کسب کردم و در رشته میل‌گیری با میل سنگین هم در مسابقات ورزش باستانی استان تهران چندین بار صاحب مقام شدم.»
زرشکیان به ۳ زورخانه‌ای که به دست پدر ساخته شده است، اشاره می‌کند و می‌گوید: «منطقه ۶ قبلاً ۳ زورخانه داشت که متأسفانه ۲ زورخانه به علت تعمیرات و برخی مسائل از بین رفت. تنها زورخانه قدیمی که هنوز پابرجاست، زورخانه دانشکده تربیت‌بدنی دانشگاه تهران است که در روزهای زوج ورزش زورخانه‌ای در آنجا برگزار می‌شود.»
به گفته این ورزشکار، شهرداری در چند سال اخیر با کمک شورایاری‌ها توانسته رشته‌های مختلف ورزشی را در محله‌ها رونق بدهد: «به علت شیوع کرونا میزان فعالیت این ورزش‌ها محدود شده، اما با ریشه‌کن شدن ویروس می‌توان اقدام‌های خوبی را در منطقه ۶ رقم زد. قبل از کرونا ورزش زورخانه‌ای در پارک‌ها انجام می‌شد. مرشدها با تجهیزاتی که در اختیار داشتند در پارک‌هایی مانند لاله و قزل‌قلعه این ورزش را انجام می‌دادند. از آنجایی که این ورزش تنها ورزش قدیمی دنیاست که تلفیقی از ورزش و آهنگ است، بسیار مورد استقبال شهروندان قرار می‌گرفت.»
زرشکیان ادامه می‌دهد: «همه رشته‌های ورزشی در شادابی و سالم زیستن افراد مؤثر هستند، ولی ورزش زورخانه‌ای را می‌توان با توجه به قدمت و ویژگی‌هایی که از قدیم در این ورزش کهن وجود داشته، همچون ذکر و ضرب و توسل و مرام پهلوانی، بهترین ورزش در عصر حاضر هم معرفی کرد.»
- ورزش زورخانه‌ای؛ رشته‌ای بومی و سنتی
«غلامعلی عیوض‌زاده»، رئیس اداره ورزش شهرداری منطقه ۶، معتقد است باید زیرساخت‌های لازم برای ورزش زورخانه‌ای فراهم شود. او می‌گوید: «این رشته بومی و سنتی ماست و یک ورزش کاملاً ایرانی به حساب می‌آید. شاید یکسری رشته‌های ورزشی مانند فوتبال یا حتی کاراته را بتوان در فضای باز انجام داد، اما این رشته، با توجه به جایگاهی که دارد و سبک آنکه معمولاً با پای برهنه ورزش می‌کنند و ابزارهای خاصش، باید فضایی مختص به خود داشته باشد. در منطقه ۶ زورخانه دانشکده تربیت‌بدنی دانشگاه تهران را داریم، اما بهره‌گیری از آن برای عموم آزاد نیست. بنابراین، برای فرهنگسازی و جذب بیشتر افراد به این ورزش باید زورخانه بسازیم و در این مسیر آستین همت را بالا بزنیم.»
به گفته رئیس اداره ورزش شهرداری، قبلاً همایش‌ها و برنامه‌هایی برای این رشته برگزار می‌شد تا شهروندان با این رشته آشنایی پیدا کنند، اما به‌صورت مداوم و ثابت نبوده است. عیوض‌زاده ادامه می‌دهد: «احداث زورخانه در محله‌های مختلف باعث می‌شود حتی جوانی که اطلاعی از این ورزش ندارد برای کنجکاوی هم که شده پا به زورخانه بگذارد و کم‌کم جذب ورزش زورخانه‌ای شود و افراد دیگری را هم با آن آشنا کند. همان‌طور که در فضاهای مجازی برای انواع رشته‌های ورزشی تبلیغ می‌شود، می‌توان برای ورزش زورخانه‌ای هم تبلیغ کرد.
ما به همت مسئولان نیاز داریم تا زیرساخت‌ها را فراهم کنند. رسانه‌های جمعی هم در معرفی این ورزش می‌توانند مؤثر باشند. بارها تبلیغ می‌شود که بدنسازی کالری زیادی می‌سوزاند، اما می‌توان در این زمینه هم تبلیغ کرد که ورزش زورخانه‌ای به‌صورت طبیعی اندام افراد را متناسب می‌کند. به این صورت مشتاقان یادگیری این ورزش هم بیشتر می‌شود.»
- مراحل ورود به گود
ورود به گود در ورزش زورخانه‌ای آداب مخصوص دارد. نخست ورزشکاران در زورخانه به‌ترتیب کسوت و در مسابقات با نظر مربی وارد می‌شوند و به‌ترتیب، رخصت قبل از ورود به گود، زمین بوسی، ورود به گود، برداشتن تخته شنو، جرگه زدن و کنده زدن (سلام باستانی)، شنو رفتن، نرمش پشت تخته، میل‌گیری، پا زدن، دعا کردن، کباده زدن، چرخ زدن، سنگ گرفتن، چرخ زدن و در آخر شیرینکاری پا را انجام می‌دهند.
- نگاهی به تاریخچه زورخانه دانشکده تربیت‌بدنی دانشگاه تهران
بیشتر از ۴۰ سال از زمان تأسیس زورخانه دانشکده تربیت‌بدنی دانشگاه تهران می‌گذرد. این زورخانه که قبلاً به نام «عبادت خانه» شناخته می‌شد تاکنون توانسته تعداد بسیاری از دانشجویان را جذب و متوجه ارزش‌های این ورزش کند. در این زورخانه که بیشتر از ۲۰۰ تماشاچی را می‌تواند میزبانی کند، به علت معماری خاصی که دارد نیازی به استفاده از سیستم صوتی نیست.
دورتادور زورخانه عکس‌ها و هدایایی را می‌توان دید که مقام‌های مختلف کشوری به این زورخانه اهدا کرده‌اند، ولی اکثر لوازم را حاج رضا زرکشیان، پیشکسوت ورزش باستانی برای زورخانه تهیه کرده است. ورودی طاق‌بستانی‌شکل، زیبا و نورانی آن با پرچم‌های منقش به اسامی معصومان علیهم‌السلام تزیین شده است. زورخانه دانشکده تربیت‌بدنی دانشگاه تهران در محدوده کوی دانشگاه قرار دارد و میزبان دانشجویان و علاقه‌مندان به ورزش‌های باستانی و پهلوانی است. استادان دانشکده هنر در این زورخانه از طراحی و معماری داخلی سنتی استفاده کرده‌اند.
تاریخچه ورزش زورخانه‌ای
ورزش باستانی یا ورزش زورخانه‌ای و پهلوانی نام مجموعه‌ای از حرکات ورزشی با آداب و رسوم خاص است که در محدوده تاریخی و فرهنگی ایران از گذشته‌های دور رواج داشته است. در زورخانه، مکانی که به ورزش‌های باستانی می‌پردازند، کشتی پهلوانی نیز گرفته می‌شود.
ورزش و انجام حرکات پهلوانی جزء فعالیت‌های اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده است. جامعه آن زمان ارزش خاصی برای ورزشکارانی قائل بود که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی که در اختیار داشتند، شکرگزار بودند.
بر پایه تاریخ، زورخانه در حدود ۷۰۰ سال پیش توسط «محمود» معروف به «پوریای ولی» که ظاهراً از مردم آذربایجان بوده بازسازمان‌دهی شده است. «سیدعلی حق‌شناس کمیاب» معروف به «پهلوان سید علی»، کشتی‌گیر، صوفی، ورزشکار ورزش‌های باستانی ایرانی و پهلوان پایتخت در دهه ۱۳۱۰ بود. وی را از نامدارترین پهلوانان ایران پس از پوریای ولی می‌دانند.
در دانشنامه بروک‌هاوس آمده است که در مقطع زمانی خاصی در بیش از ۱۲۰۰ سال پیش که صلح نسبی بر ایران حکمفرما بود، جنگجویان ایرانی افزار نبرد از جمله گرز، کمان و سپر را برای آماده‌سازی بدن برای آینده، تبدیل به افزار ورزشی کرده بودند و با آنها ورزش می‌کردند. ورزش زورخانه‌ای آداب و سنتی خاص دارد. آداب و سنت‌هایی که با پیروی از پهلوانان و دلاوران افسانه‌ای دوره باستانی و پیروی از پیشوای نخستین شیعیان و جوانمردان، خلق و خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزشکاران بر می‌انگیزد یا نیرو می‌بخشد.
این ویژگی‌های نیکو در قالب شعرها و داستان‌هایی به‌صورت آهنگین و با همراهی «ضرب زورخانه» که مهم‌ترین‌ساز این نوع موسیقی است، برای برانگیختن ورزشکاران هنگام ورزش از سوی «مرشد» خوانده می‌شود. ورزشکاران هماهنگ با موسیقی و نوای مرشد، فعالیت می‌کنند و حرکات زیبای گروهی یا فردی را به نمایش می‌گذارند.
نظر شما