همشهری آنلاین_حسن حسن‌زاده: گوگل برای آنها فقط یک اسم روی تابلوی آبی‌رنگ شهرداری نیست. بلکه یادآور زبان اصیل مردم شمیران است. زبانی که قرن‌ها در این محدوده جغرافیایی زنده بود و هنوز هم می‌شود نشانی آن را درآبادی‌ها و روستاهای دوردست شمیران جست‌وجو کرد. شاید برای شما هم این سؤال پیش آمده که شمیران‌های اصیل به چه گویشی گفت‌وگو می‌کردند و دلایل کمرنگ شدن این گویش در محله‌های امروز شمال شهر چیست؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها، بررسی دقیق خاستگاه گویش شمیرانی و تغییرات این گویش در دوره‌های مختلف تاریخی با «داریوش شهبازی» نویسنده، تاریخ‌پژوه و تهران‌شناس که بیش از ۳ دهه به مطالعه و پژوهش درباره تاریخ و هویت محله‌های تهران پرداخته است و تألیفات بسیاری هم در این حوزه دارد گفت‌وگو کرده‌ایم.
خاستگاه گویش شمیرانی را باید در کدام دوره تاریخی جست‌وجو کنیم؟
برای بررسی دقیق‌تر گویش شمیرانی و خاستگاه اصلی این گویش ابتدا باید به گستره جغرافیایی شمیران توجه کنیم. مرحوم کریمان، تاریخ پروژه معاصر شمیران را به 2بخش اصلی قصران خارج و قصران داخل تقسیم کرده است. قصران خارج شامل‌آبادی‌های قدیمی مثل تجریش، اوین، درکه، دارآباد، الهیه و... است که امروز آنها را به‌عنوان محله‌های تهران می‌شناسیم. قصران داخل هم شامل‌آبادی‌هایی مانند اوشان، فشم، آهار، شکراب، ایگل و... است. اگرچه یک زبان و گویش واحد در میان همه این‌آبادی‌ها وجود داشت اما دلیل بر این نیست که همه‌آبادی‌های گستره شمیران از یک قاعده زبانی پیروی کنند. در واقع گویش‌ها و لهجه‌های مختلفی بر گویش مردم شمیرانی اثرگذار بود. به عبارت دقیق‌تر، عواملی مانند مهاجرت اقوام مختلف، زبان بومیانی که پیش از مهاجرت آریایی‌ها در این محدوده زندگی می‌کردند، نزدیکی جغرافیایی به روستاهای اطراف و... در طول تاریخ در تغییر گویش شمیرانی‌ها اثرگذار بوده‌اند.
منظورتان این است که گویش هرکدام ازآبادی‌های شمیران در عین وحدت از گویش‌ها و لهجه‌های دیگر تأثیر پذیرفته و واژگانی از آنها را در خود جا داده است؟
بله. بسیاری از روستاهای شمیران قدیم مثل روستای پشند به‌طور مشخص از زبان تاتی تأثیر پذیرفته‌اند. زبانی بسیار قدیمی و کهن که از آذربایجان تا خراسان امروزی وجود داشته است. زبان تاتی حتی در کوهستان‌های گیلان، مازندران، الموت و... نیز رواج داشت. نشانی این زبان در آثار پژوهشی بسیاری از تاریخ‌شناسان و نویسندگان وجود دارد. همچنان‌که جلال آل‌احمد پژوهشی درباره وجود این زبان در اشتهارد انجام داده است. اما تأثیرپذیری از زبان تاتی به این معنا نیست که این زبان به تنهایی ریشه گویش شمیرانی است. زیرا روستاهایی هم در شمیران داریم که ساکنان قدیمی‌اش همگی سادات و از شیعیانی هستند که در دوران خلافت امویان و عباسیان به شمیران مهاجرت کرده‌اند.
یعنی در دوره‌ای گویش شمیرانی از زبان عربی هم تأثیر گرفته است؟
بله. در دوره اسلامی و به‌ویژه در دوران خلافت امویان و عباسیان گروه‌هایی از شیعیان از ترس آزار اکثریت سنی به شمیرانات وآبادی‌های دوردست و گمنام پناه آوردند و مسکن گزیدند.آبادی‌هایی که ساکنان امروزش همگی از سادات هستند یادگار آن دوران است. بنابراین زبان عربی در منطقه شمیران و تهران امروزی رواج پیدا کرد و شمار زیادی از واژگان عربی در گویش شمیرانی و زبان رازی که یکی دیگر از خاستگاه‌های لهجه تهرانی و گویش شمیرانی است جا پیدا کرد.
به زبان رازی به‌عنوان خاستگاه لهجه تهرانی اشاره کردید. با توجه به نزدیکی شمیران به روستای تهران و ری بزرگ، نسبت زبان رازی با گویش مردم شمیران چیست؟
به‌طور کلی ریشه همه لهجه‌ها در گستره تهران، ری و شمیرانات زبان رازی یا راجی است که در دوره‌های مختلف تاریخی، لهجه‌ها و زبان‌های دیگر بر آن تأثیر گذاشته‌اند. در دوران پیش از اسلام که تهران هم روستایی بسیار کوچک در مجاورت شهری بزرگ به نام ری بود، اهالی ری به زبان رازی یا راجی گفت‌وگو می‌کردند. اما زبان رازی هم برگرفته از زبان پهلوی است که در دوران پیش از اسلام در جغرافیای وسیع امپراطوری ایران رایج بود و زیرشاخه‌های آن تاتی، لری، کردی، مازندرانی، گیلکی و... است. همچنان که مرحوم اقبال آشتیانی که تحقیقات بسیاری در این‌باره انجام داد معتقد است ریشه همه گویش‌های تاتی، لری، تهرانی، مازنی و... در نهایت زبان پهلوی است.
و زبان پهلوی هم در طول تاریخ از دیگر زبان‌ها تأثیر پذیرفته است؟
بله. این زبان در بستر زمان از زبان‌های بومیان این سرزمین و یونانیان تأثیر پذیرفته است.
پس از زبان عربی چه گویش‌ها و زبان‌های دیگری بر زبان رازی به‌عنوان یکی از خاستگاه‌های گویش شمیرانی و تهرانی اثر گذاشتند؟
موج اثرگذار زبان بعدی بر زبان رازی تشکیل سلسله غزنویان و مسلط شدن زبان ترکی بر این زبان بود. سپس حکومت سلجوقیان و نیز دوران طولانی حکومت صفویه که همه ترک زبان بودند باعث شد در طول چند قرن زبان ترکی هم بر زبان رازی در منطقه اثر بگذارد. به‌عنوان مثال زکریای قزوینی در کتاب آثارالبلاد آورده است در قرون چهارم و پنجم هجری شمار زیادی از سپاهیان مرداویج زیاری از اقوام دیلم و ترک بودند. با این بیان، علاوه بر ترک زبان‌ها، اقوام طبری و گیلانی هم در این محدوده حضور داشته و بر زبان مردم این منطقه اثرگذار بوده‌اند.
گفتیم زبان‌ها و گویش‌های مختلفی بر گویش مردم شمیران اثرگذاشته‌اند. چه گویش‌هایی بیشترین تأثیر را بر گویش مردم گستره شمیران داشته‌اند؟
هرچقدر ازآبادی‌های شمیران به سمت شمال و روستاهای مازندران پیش‌روی کنیم نفوذ زبان‌های طبری و مازنی در گویش مردم شمیران بیشتر می‌شود. در این گستره تأثیر زبان کهن تاتی هم قابل توجه است. این گویش، زبان مردم آذربایجان بود و آذربایجانی‌ها پیش از آنکه به زبان ترکی صحبت کنند گویش تاتی داشتند. بنابراین هرچقدر از گستره شمیران به سمت غرب برویم، نشانه‌های زبان تاتی در گویش‌آبادی‌های غرب شمیران بیشتر می‌شود.
نمونه‌هایی از واژگان یا آثار مکتوب به گویش شمیرانی داریم که بیانگر تأثیر زبان تاتی بر این گویش باشد؟
واژه «دیم» در زبان تاتی به معنای «چهره» است. به این شعر از «ملاسحری تهرانی» شاعر دوره صفوی که به گویش مردم گستره شمیران و تهران آن روزگار سروده شده توجه کنید:
گل دیمم تا که یه ملا نمیشو
سوته جانم به تماشا نمیشو
مده پیغام که اینها قصه‌اس
تا تو را نینه دلم وا نمیشو
زفل را واکه اگر دل می‌بری
مغر تا شو نوینه جا نمیشو
یعنی گل رخ من از وقتی که به مکتب نمی‌رود جان سوخته‌ام به تماشا نمی‌رود. پیغام مده که اینها قصه است، تا تو را دلم نبیند وا نمی‌شود. اگر دل می‌بری زلف را باز کن، مرغ تا شب را نبیند جا نمی‌رود.
در این بیت نخست واژه «دیم» به معنای چهره به کار رفته که واژه‌ای تاتی است. نمونه‌های دیگری هم از این دست وجود دارد. مثال دیگر از کاربرد واژه‌های تاتی در گویش مردم شمیران واژه «گوگل» است. در گذشته محل خاصی در سرپل تجریش به نام گوگل شناخته می‌شد. این واژه از 2کلمه «گو» به معنای گاو و «گل» به معنای گله ترکیب شده؛ یعنی محل گله گاو.
آیا هنوز هم زبان تاتی یا نشانه‌هایی از آن در شمیرانات وجود دارد؟
بله. همین حالا هم در ارتفاعات شمیران در منطقه باغ گل رگه‌هایی از زبان تاتی دیده می‌شود. به‌عنوان مثال در ارتفاعات شمیران و در دل کوه‌های آهار دشت وسیعی وجود دارد که محلی‌ها به آن «پراخلو» می‌گویند؛ واژه‌ای تاتی که به معنای «فراخ لا» یا همان دشت وسیع که هنوز هم میان اهالی شمیران رایج است. یا منطقه «سراسل» در ارتفاعات شمیران که به زبان کهن تاتی بوده و به معنای «خانه سرو» است. سرو کوهی به ارس مشهور است که پنجره‌هایی از این جنس چوب را ارسی می‌گویند. اما در اینجا باید به یک نکته مهم توجه کنیم. بسیاری از این کلمات در زبان‌های مختلف مشترک است و با قطعیت نمی‌توان گفت که مثلاً کلمه «گو» حتماً ریشه تاتی دارد یا از زبان مازنی وارد گویش شمیرانی شده است.
به تأثیرپذیری گویش شمیرانی از لهجه‌ها و گویش‌هایی مثل عربی، مازنی، گیلکی، تاتی و... اشاره کردید. با توجه به حضور این اقوام درآبادی‌های شمیران در دوره‌های تاریخی مختلف، زبان شمیرانی به‌عنوان زبان مشترک همه‌آبادی‌های شمیران چه ویژگی‌هایی داشت؟
درست است که در برخی‌آبادی‌های شمیران گویش‌ها و لهجه‌های مختلفی وجود داشت اما گویش شمیرانی وجه اشتراک همه آنها و عامل ارتباط اقوام مختلف بود. گویشی که از همه لهجه‌های موجود در شمیران مثل تاتی، مازنی و... تأثیر می‌پذیرفت. نکته دیگر درباره گویش شمیرانی این است که دامنه لغات این گویش چندان گسترده نبود. زیرا این گویش ارتباطی عمیق با سبک زندگی و فرهنگ رایج بومیان شمیران داشت.
چه ارتباطی میان زبان شمیرانی و فرهنگ رایج بومیان شمیران وجود داشت؟
با توجه به اینکه شغل ساکنان‌آبادی‌های شمیران، کشاورزی و دامداری بود و از طرفی تنوع دانش نیز در این محدوده وجود نداشت، دایره واژگان این گویش بسیار محدود بود.
با توجه به قدمت بسیار زیادآبادی‌های شمیران که هویت تاریخی برخی از آنها به دوران ایران باستان برمی‌گردد آیا نشانه‌هایی از واژگان پهلوی کهن در زبان بومیان شمیران وجود داشته است؟
در ریشه‌شناسی واژگان گویش شمیرانی باید به تاریخ کهن این منطقه هم اشاره کنیم. کلماتی مثل «خورآبه» یا «خورآذین» که در میان واژگان گویش شمیرانی وجود داشت نشانی از تأثیر زبان بومیانی دارد که حتی پیش از مهاجرت آریایی‌ها به ایران در این منطقه زندگی می‌کردند. در واقع «خورآذین» نام تاریخی و کهن محله الهیه امروزی است. الهیه در گذشته تپه‌های بلندی داشت که شمیرانی‌ها به آن خورآذین می‌گفتند. در ریشه‌شناسی این واژه به کلمه «خورآبه» یا همان پرستشگاه‌هایی می‌رسیم که پیش از رواج دین زرتشت در ایران وجود داشتند. واژه‌هایی که در گویش قدیم شمیرانی‌ها وجود داشت و نشان از تأثیر زبان‌های کهن بر گویش شمیرانی دارد. بنابراین نمی‌توانیم به صراحت بگوییم که یک زبان خاص مثل تاتی به تنهایی ریشه و خاستگاه اصلی گویش شمیرانی بوده است.
در تهران امروز دیگر خبری از زبان رازی یا همان لهجه تهرانی نیست. آیا گویش شمیرانی ساکنان شمیران هم به همین سرنوشت دچار شده است؟
خیر. خوشبختانه هنوز هم می‌شود از گویش شمیرانی در برخی روستاها وآبادی‌های قصران داخل سراغ گرفت؛ برخلاف تهران که از اواخر حکومت دوره ناصرالدین‌شاه و همزمان با سیل مهاجرت اقوام مختلف ترک‌ها، مازنی‌ها، گیلک‌ها، لرها و... لهجه تهرانی یا همان زبان رازی در آن به حاشیه رفت. واقعیت این است که وقتی در هر کوی و برزن تهران یک زبان محلی گفت‌وگو می‌شد به تدریج لهجه تهرانی که تا پیش از این زبان غالب تهران بود کاملاً در اقلیت قرار گرفت. زیرا جمعیت مهاجران بسیار بیشتر از تهرانی‌هایی شد که به زبان رازی گفت‌وگو می‌کردند. در نتیجه طی این دوره زبان سعدی که زبان نوشتاری دیوانیان بود توسط میرزاها که باسواد بودند و 2 تا 3درصد جامعه را تشکیل می‌دادند زبان عمومی پایتخت شد.
اما در همان دوران، این اتفاق برای گویش شمیرانی که شباهت بسیار زیادی به لهجه مردم‌آبادی تهران داشت رخ نداد.
بله. هرچند درآبادی‌های قصران خارج یا همان محله‌های امروزی شمال تهران نشانی از لهجه شمیرانی وجود ندارد اما هنوز هم می‌توانیم درآبادی‌های قصران داخل مثل آهار، شکراب، فشم، ایگل و... لهجه شمیرانی را از زبان موسفیدان روستا بشنویم.
اشاره کردید گویش شمیرانی در محله‌های امروز شمال شهر که در گذشته بخشی از شمیران بزرگ بودند از بین رفته است. اما نشانه‌هایی از این گویش هنوز درآبادی‌های قصران داخل وجود دارد. از نظر شما دلیل این اتفاق چیست؟
یک موضوع مهم در زنده ماندن گویش شمیرانی در برخی‌آبادی‌های قصران داخل دور بودن این روستاها از کاروانسراها و ارتباط کمتر آنها با مناطق شهری بود. اما درباره از بین رفتن گویش شمیرانی در محله‌های شمال شهر یا همان‌آبادی‌های قصران خارج نکته دیگری وجود دارد. اگرچه در اواخر دوران حکومت ناصرالدین‌شاه لهجه تهرانی به تدریج کمرنگ شد و جای خود را به لهجه امروز مردم تهران داد اما این اتفاق درآبادی‌های قصران خارج مثل اوین، درکه، تجریش، دارآباد و... به دوران پهلوی دوم موکول شد.
در این دوره چه عواملی زمینه‌ساز کمرنگ شدن و از میان رفتن گویش شمیرانی شد؟
در دوره پهلوی دوم به‌ویژه در سال‌های دهه‌های 30 و 40 با گسترش شهر و شروع ساخت‌وسازها درآبادی‌های شمال تهران، گویش شمیرانی هم به حاشیه رفت و به تدریج از تعداد گفت‌وگوکنندگان به این گویش کاسته شد.
به تأثیرپذیری گویش شمیرانی از لهجه‌ها و گویش‌هایی مثل عربی، مازنی، گیلکی، تاتی و... اشاره کردید. با توجه به حضور این اقوام درآبادی‌های شمیران در دوره‌های تاریخی مختلف، زبان شمیرانی به‌عنوان زبان مشترک همه‌آبادی‌های شمیران چه ویژگی‌هایی داشت؟
درست است که در برخی ازآبادی‌های شمیران گویش‌ها و لهجه‌های مختلفی وجود داشت ولی گویش شمیرانی وجه اشتراک همه آنها و عامل ارتباط اقوام مختلف بود. گویشی که از همه لهجه‌های موجود در شمیران مثل تاتی، مازنی و... تأثیر می‌پذیرفت. نکته دیگر درباره گویش شمیرانی این است که دامنه لغات این گویش چندان گسترده نبود. زیرا این گویش با سیر تحول دانش جهانی و علوم روز ارتباطی نداشت و تنها نیازهای روزمره زندگی بومیان منطقه که شغل اغلب آنها کشاورزی و دامداری بود را در ارتباط با یکدیگر رفع می‌کرد.
نظر شما