وجود نورانی یک فقیه مسلم و یک استاد اخلاق نمونه، شمع راه بسیاری از جویندگان حقیقت شریعت‌نبوی و طریقت علوی شده تا به فراخور خود طی طریق کنند.
جلسات هفتگی چهارشنبه شب‌ها، تمام 30شب ماه مبارک‌رمضان، دهه اول محرم، دهه آخر صفر و ایام فاطمیه اول زمان‌هایی است که این محفل نورانی از وجود حضرت آیت‌الله مجتبی تهرانی بهره‌مند می‌شود و اهالی خیابان ایران به برکت حضور این رادمرد الهی مستفیض.
گرچه نفس حق این عالم بزرگوار خود درک کردنی است اما اکنون گروهی بر آن شده‌اند تا این درس‌ها را از شکل سخنرانی، تبدیل به کتاب نمایند، تا در این قالب جدید، مخاطبان دیگری را از این منبع خیر بهره‌مند سازند. این نوشته سعی در بررسی چند و چون این کتاب‌ها دارد.
آنها که با جلسات درس آیت الله تهرانی آشنایی دارند می‌دانند که روش بحث ایشان مشابه وعظ و خطابه‌های معمول نیست و این را می‌توان از وجود قلم و کاغذ حاضران در جلسه و نت‌برداری یا نوشتن سخنان ایشان فهمید. موضوع سخن، پیگیری یک سلسله بحث است و در هر جلسه در چارچوب بحث اصلی زیر شاخه‌ها همراه با تبیین روایی آن به سخن درمی‌آید. از این‌رو سخنرانی‌ها خود کلاسه شده‌اند.
از سوی دیگر دروس استاد، اخلاق نظری انتزاعی متعارف نیست بلکه آمیزه‌ای از اخلاق نبوی و عرفان علوی است که با اتکا به منطق اجتهاد، از زلال آیات و روایات برگرفته و با رعایت نیاز امروز سامان یافته و از همه مهمتر، از جویبار بیان ایشان به کام تشنه طالبان فرو می‌ریزد.
بدین گونه، از سال‌های ابتدایی دهه 50 پیش از پیوستن آیت‌الله تهرانی به استاد خویش –امام خمینی(ره)- که در نجف در تبعید به سر می‌برد این سلسله درس‌ها آغاز و با یک فترت چند ساله پس از انقلاب اسلامی بار دیگر از سرگرفته شد.
اینک چیزی نزدیک به 2هزار درس از اخلاق اسلامی به روی نوار کاست و از سال 86 به بعد بر روی نوارهای ویدیویی ثبت و ضبط شده و آرشیوی غنی از این شاخه معرفتی پدید آورده است.
این مجموعه اینکه در اختیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و شخص حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر رشاد که از شاگردان آیت‌الله تهرانی است، قرار گرفته تا از شکل سخنرانی به صورت مکتوب درآید.
فرآیند جمع‌آوری و تنظیم
طبق فرآیندی که در این پژوهشگاه صورت می‌گیرد ابتدا درس‌ها از نوار پیاده‌سازی می‌شود و سپس پردازش ابتدایی نثر دروس برای برگرداندن لحن آن از صورت گفتاری به سیاق نوشتاری آغاز می‌شود تدوین و تفصیل ابتدایی متن، بازنگاری و تکمیل متن و تدوین نهایی، مرجع‌یابی و مستندسازی مراحل بعدی این فرآیند است.
از آنجا که تمام سخنان آیت‌الله تهرانی، ملهم از آیات و روایات است که برخی از آنها را ایشان در سخنرانی می‌گوید و برخی را فهرست‌وار اشاره می‌کند، در مرحله کتابت همراه با روایات مشابه مرجع‌یابی و مستندسازی می‌شود.
پس از این عرصه، یکدست سازی شیوه نگارشی، ترجمه‌ها و اعراب‌گذاری عبارات سامان می‌گیرد و نهایتا مدیر مباشر که تاکنون حجت‌الاسلام بهمن شریف‌زاده بوده متن را بازخوانی می‌کند و بعد از آن خود حجت‌الاسلام رشاد که سرپرستی کار و نظارت کلی را برعهده دارد بازبینی را آغاز می‌کند.
پس از آن کار وارد مرحله‌ای دیگر می‌شود و بعد از ویراستاری فنی، ارزیابی کارشناسان اخلاق و عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و بررسی در شورای علمی گروه اخلاق و عرفان، فهرست‌های گوناگونی چون کتابخانه، نمایه و... بر آن افزوده می‌شود تا به مرحله صفحه‌آرایی و مقدمات چاپ نزدیک شود.
با این روش یک سلسله کتاب براساس مباحث اخلاقی با عنوان اخلاق‌الهی و سلسه کتاب دیگری براساس مباحث عرفانی با عنوان سیر و سلوک ارائه شده است. از مجموعه اول چیزی حدود12مجلد آماده است و از مجموعه دوم 8جلد تنظیم شده است که به تدریج منتشر می‌شوند. طبق برآوردها سلسله سیروسلوک بالغ بر 16جلد خواهد شد.
ترتیب دروس اخلاقی به شرح زیر صورت بسته است:
جلد اول، درآمد: شامل هدف از بعثت، ابعادوجودی انسان، قلب- قوای نفس، رذایل و فضایل قوا، تزکیه نفس، اعتدال و...
جلد دوم، رذایل قوه عقلیه و غضبیه، شامل شک، 40مرکب، غفلت، وسوسه‌های شیطانی، مکر،تهور، جبن، سوءظن، انتقام‌جویی، کینه، عجب، کبر، ذلت، عصبیت، قساوت و...
جلد سوم، رذایل قوه شهویه و وهمیه، شامل حب دنیا، حب مال، حب جاه، طمع، حرص، بخل و...
جلد چهارم، آفات زبان بخش یکم شامل غیبت، دروغ، بهتان، تهمت، مراء، جدال، خصومت، لعن و نفرین، شماتت، فحش، فرورفتن در باطل، استهزاء وسخریه، سخن چینی و بیهوده‌گویی.
جلد پنجم: آفات زبان، بخش دوم شامل مزاح، خنده، گریه، طعن، مدح، افشای سر، توهین و تحقیر، دوزبانی، غنا و شعر، سخن و سکوت و...
جلد ششم و هفتم، فضایل قوه عقلیه وغضبیه شامل خوف و رجا، کظم غیظ، حلم، عفو، مدارا، تواضع، انکسار و استحقار نفس، رقت، حسن خلق و...
جلد هشتم و نهم، فضایل قوه شهویه، شامل قناعت، زهد، فقر، جود و سخا، ایثار، تقوا و ورع مالی و...
جلد دهم و یازدهم درباره فضایل قوه وهمیه شامل اخلاص، حب خدا، شوق، رضا، انس، تسلیم، توکل، اعتزال و..
منازل معرفت
آن گونه که در دیباچه کتاب‌های منتشر شده از پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با عنوان اخلاق الهی، درس‌های آیت‌الله مجتبی تهرانی آمده است، عرفا در عدد و ترتیب منازل سلوک متفق‌القول نیستند، برخی یک، برخی 2، بعضی 3، برخی دیگر 7 و بعضی 70 و کسانی 100 منزل برشمرده‌اند و بعضی دیگر تا 1000 و حتی70هزار نیز ادعا کرده‌اند.
البته غالباً این راه را از یقظه یا همان بیداری آغاز و به وحدت منتهی دانسته‌اند. آیت‌الله تهرانی در بیان منازل السالکین نخست از اوصاف الاشراف اثر خواجه طوسی پیروی کرده‌اند.
خواجه، منازل سلوک را در 31 منزل خلاصه کرده است که از ایمان آغاز و با توحید پایان می‌پذیرد. اما بعدها بر تکمیل مباحث به رویه منازل‌السائرین خواجه عبدالله انصاری بنا نهادند.
از این‌رو سلسله سیر و سلوک نیز براساس 100 منزل تکمیل و تدوین ارائه می‌شود که از یقظه آغاز و پس از توبه، محاسبه، انابه، تفکر، اعتصام، فرار، ریاضت، سماع، حزن، خوف، اشفاق، خشوع، اخبات، زهد، ورع، تبتل، رجاء، رغبت، رعایت، مراقبت، حرمت، اخلاص، تهذیب، استقامت، توکل، تفویض، ثقه، تسلیم، صبر، رضا، شکر، حیا، صدق، ایثار، خلق، تواضع، فتوت، انبساط، قصد، عزم، اراده، ادب، یقین، انس، ذکر، فقر، غنا، مقام مراد، احسان، علم، حکمت، بصیرت، فراست، تعظیم، الهام، سکینه، طمأنینه، همت، محبت، غیرت، شوق، قلق، عطش، وجد، دهشت، هیمان، برق، ذوق، لحظ، وقت، صفا، سرور، سر، نقش، غربت، غرق، غیبت، تمکن، مکاشفه، مشاهده، معاینه، حیات، قبض، بسط، سکر، صحو، اتصال، انفصال، معرفت، فنا، بقا، تحقیق، تلبیس، وجود، تجرید، تفرید، جمع که آخر سر به توحید ختم می‌شود.
اخلاق الهی
از مجموعه کتاب‌های اخلاق الهی اکنون جلد چهارم یعنی آفات زبان بخش یکم و جلد پنجم، آفات زبان بخش دوم، به زیور طبع آراسته شده‌اند. ویژگی این 2 کتاب که در نوع خود کم‌نظیر هستند آن است که برای برشمردن هر آفت، ضمن تعریف هر کدام از رذایل زبانی، به اقسام، نکوهش‌های شرعی، در کنار منابع آیات و روایات، ریشه‌های هر کدام از رذایل، پیامدهای زشت فردی و اجتماعی آن و در نهایت راه‌های درمان آن رذیله می‌پردازد.
از این نظر آن چنان مباحث مرتب تنظیم شده است که برای دسترسی به هر کدام از این موارد می‌توان به سادگی به آن دست یافت.
همچنین از آنجا که مخاطبان سخنان حضرت آیت‌الله مجتبی تهرانی در جلسات درس، جوانان حوزه و دانشگاه هستند، بسیار مناسب است که با ویرایش جدیدی از این سری کتاب‌ها، منبع درسی برای تدریس در دروس عمومی دانشگاه و منابعی به همین شکل برای تدریس در رشته‌های تخصصی با استفاده از این متون تعریف شود. اتفاقی که قطعاً بسیار مفید خواهد بود.
یعنی اگر تنها همین 2 کتاب به عنوان آفت‌های زبان به صورت یک متن درسی درآید و طلاب حوزه و دانشگاه دست کم برای متخلق شدن به اخلاق الهی فقط از همین آفات زبان اطلاع یابند، قطعاً اثر معنوی مفیدی بر خود و محیط‌های اطرافشان می‌گذارند.
اما کتاب‌های اخلاق الهی با یک پرش از موضوعات بیان شده به جلدهای بعدی رفته و با چاپ جلد 27 و 28 تحت عنوان پیوندها و حقوق در یک کتاب به پیوند با معصومین علیهم‌السلام و در کتاب دیگر درباره پیوند با اهل ایمان به این موضوع پرداخته است.
در این کتاب‌ها نیز به طور کلاسه شده، حقوق مختلف، ذکر و با استفاده از منابع روایی، مستندسازی شده است.
آثار معرفتی
از دفترهای سیر و سلوک تاکنون تنها 2 کتاب انتشار یافته است که یکی تحت عنوان کیش پارسایان و دیگری درآمدی بر سیر و سلوک به چاپ رسیده‌اند.
درآمدی بر سیر و سلوک، حاوی درس‌های آیت‌الله تهرانی در زمینه مبادی و مقدمات مباحث معرفتی است و دیگری که کیش پارسایان نام دارد، شامل بحث‌هایی درباب ایمان و صفات مؤمنان است.
کیش پارسایان شامل 3 بخش با عناوین ایمان، صفات مؤمنان و پیام پارسایی است. در بخش اول مهم‌ترین مسایل مربوط به ایمان همچون، ماهیت، مراتب، عوامل کاهش و افزایش و آثار فردی و اجتماعی ایمان بررسی شده است.
در بخش دوم صفات و حالات مؤمنان به استناد آیات و روایات بررسی و طبقه‌بندی شده است. بخش سوم نیز به شرح و تفسیر خطبه همام که روایت منقول در اصول کافی است اختصاص یافته که الحق و الانصاف حاوی بحث‌های روحبخش و دلپذیری است.
کلام آخر
بی‌شک مجموعه کتاب‌های چاپ شده و آنها که انشاءالله به زودی به زیر چاپ می‌روند، گنجینه ارزشمندی از چشمه‌سار حکمت و اخلاق نبوی و علوی است و از این رو غنیمتی سخت گران‌سنگ محسوب می‌شود. اما در این میان آنچه بر کلام معصومان و آیات الهی لطافت مضاعف می‌دهد، و نور بر نور می‌افزاید، لحن و بیان شیوای استاد است.
یعنی افزون بر برش‌ها و انتخاب‌های بی‌نظیر ایشان، آنچه موجب شده تا در طول این سال‌ها در فصل‌های گوناگون سال، علاقه‌مندان از راه‌های دور و نزدیک، به هر وسیله خود را به این منبع فیض برسانند تا اندک توشه‌ای از آن برگیرند، شیوه گفتاری و بالاتر از آن استفاده بجا و مناسب از این کلمات نورانی برای حل مشکلات فردی و اجتماعی در برهه‌های زمانی گوناگون است.
آن چنان که در ماه محرم گاه بحث از انحرافات امت اسلامی که منجر به واقعه تلخ کربلا می‌شود به میان می‌آید و با استفاده از آیات و روایات در قالب بحث‌های اخلاقی و معرفتی بدون ورود به حاشیه‌های بی فایده سیاسی روز، به طرح درد مردم زمانه می‌پردازد.
و از این تذکار راهی برای درمان مردم روز و جامعه تجویز می‌شود. جای این گونه لطافت‌ها در انتخاب و گزینش کلام استاد خالی است و گرچه گریزی برای طبقه‌بندی شدن مباحث جز این که اکنون می‌رود نیست، اما ای کاش فرصتی پیش می‌آمد تا این نوع بحث‌ها نیز که اتفاقاً از ابتلاهای بزرگ جامعه ماست در قالبی وسیع و به صورت مکتوب در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گرفت. بادا که چنین شود.
