پخش کتاب «پکتا» برای برطرف کردن بخشی از مشکلات پخش این کتاب‌ها در تیر ماه 84 قدم به عرصه توزیع کتاب کشور گذاشته است و طی حدود دو سالی که از افتتاح آن می‌گذرد، توانسته است با برقراری ارتباط با حدود 100 ناشر علوم انسانی و اسلامی، برای بدنه بیمار نشر کتاب‌های علوم انسانی چاره‌هایی بیندیشد. این گزارش تلاش می‌کند با معرفی این مرکز و فعالیت‌های آن، به انعکاس مشکلات توزیع کتاب‌های علوم انسانی و اسلامی نیز بپردازد.
نرسیده به چهارراه کالج، نزدیکی‌های دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دبیرستان البرز، ساختمانی قدیمی، بخش اداری پکتا (پخش کتب اسلامی و انسانی) را در خود جای داده است و محل کار گروهی از کسانی است که دغدغه رشد اقتصادی کتاب‌های علوم انسانی را دارند.
محمدجواد حاجی سلطانی، مدیرعامل پکتا و حسین جعفری، مدیر فروش این پخشی را در اتاقی که به‌تازگی پارتیشن بندی شده ملاقات می‌کنم. حاجی سلطانی با 10 سال سابقه کار در حوزه کتاب، پیش از ورود به بحث کتاب‌های علوم انسانی می‌گوید: «معمولاً وقتی که بحث مشکلات بازار نشر و توزیع کتاب کشور پیش می‌آید، نظرات متفاوتی ابراز می‌شود.
برخی معتقدند که نود درصد مشکلات بازار کتاب در عدم توزیع صحیح خلاصه می شود اما ما در پکتا چنین نظری نداریم و اعتقاد داریم که بازار نشر کشور با مشکلات زیادی روبه‌روست که یکی از آنها می‌تواند عدم توزیع اصولی کتاب باشد اما مهم ترین مشکل، عدم وجود فرهنگ کتابخوانی در کشور است که یک مشکل ریشه‌ای است و حل آن نه از عهده ما برمی‌آید و نه هیچ موسسه پخش دیگری می‌تواند آن را حل کند. بلکه یک کار فرهنگی است که دولت باید متولی آن شود.»
او درباره هدف اولیه پکتا می‌گوید: «ما اعتقاد داریم که با تلاش‌هایی که انجام می‌دهیم می‌توانیم در بخش توزیع کتاب‌های علوم انسانی و اسلامی، تا حدی به حل این مشکلات کمک کنیم و بر این عقیده‌ایم که توزیع، تنها با اطلاع رسانی صحیح می‌تواند در حل مشکلات نشر مؤثر واقع شود. در عین اینکه بحث اقتصادی در کار توزیع کتاب اهمیت دارد، ولی ما سعی می‌کنیم جنبه فرهنگی کار را پررنگ‌تر کنیم و تمام تلاش خود را در زمینه اطلاع‌رسانی کتاب‌های رشته‌های کاری خود انجام دهیم. درست است که در این راه هزینه‌های بسیاری را متحمل می‌شویم، اما ارزشش را دارد.»
حسین جعفری، مدیر فروش پکتا که کارشناس اقتصاد است و تا کنون به طور مستمر 8 سال سابقه کار در حوزه پخش کتاب را دارد نیز با اشاره به مشکلات نشر می‌گوید: «وضعیت نشر کشور، اصلاً وضعیت بسامانی نیست. این مطلبی است که دست‌اندرکاران این عرصه، به آن اذعان دارند. در یک کشور 70 میلیونی با حدود 1700 باب کتابخانه عمومی و حدود 4 هزار کتابفروشی (طبق آمار رسمی خانه کتاب ایران)، متوسط شمارگان کتاب به 2 هزار نسخه هم نمی‌رسد و بسیاری از کتاب‌های خوبی که منتشر می‌شود، امکان عرضه پیدا نمی‌کند. این در حالی است که با وجود 8 هزار ناشر (بر طبق آمار خانه کتاب) تنها 4 هزار کتابفروش داریم و این امرهم سبب می‌شود که بسیاری از کتاب‌ها مجال عرضه صحیح در بازار نشر را پیدا نکنند. کتاب پکتا با هدف عرضه کتاب‌هایی که امکان معرفی و فروش را پیدا نمی‌کنند، در سال 84 قدم به عرصه توزیع گذاشت و با تعدادی از ناشران قرارداد بست و با آوردن کتاب‌هایشان به مجموعه، کار خود را آغاز کرد.»
چرا کتاب‌های علوم انسانی؟
حاجی سلطانی، درباره دلیل انتخاب کتاب‌های علوم انسانی در پکتا می‌گوید: «این کتاب‌ها همیشه مشکل داشته و مورد بی مهری قرار گرفته‌اند. معمولاً تعداد خیلی کمی از عناوین چاپی این رشته مجال توزیع می‌یابد. بنابراین هدف اولیه ما برای کار در این حوزه، خالی کردن انبار ناشران علوم انسانی است.»
وی می افزاید: «وقتی صحبت از علوم انسانی می‌کنیم، شاخه بزرگی از ادبیات، فلسفه و کلام، تاریخ، ادیان و مذاهب و ... را در بر می‌گیرد. پیش از تأسیس پکتا هیچ پخشی وجود نداشت که به طور متمرکز و قوی روی شاخه علوم انسانی کار کند. اما ما قصد داریم هر کتابی را که در این حوزه منتشر می‌شود، شناسایی کنیم و روی توزیع آن کار کنیم.»
جعفری نیز درباره مشکلات کتاب‌های اسلامی که در واقع زیرگروه علوم انسانی است می‌گوید: «یکی از اصلی‌ترین مشکلات درباره کتاب‌های اسلامی این است که نظارت صحیحی در صدور مجوز برای این کتاب‌ها وجود ندارد و کتاب‌هایی با محتوای یکسان اما با نام‌ها و طراحی جلدهای متفاوت در بازار نشر فراوانند که این مسئله مخاطبان را دچار سردرگمی می کند.»
وی می‌افزاید: «برخی از کتابفروشان بر این باورند که کتاب‌های اسلامی فروش خوبی ندارد بنابراین این کتاب‌ها در ویترین آنها جایی نخواهد داشت. اما بخش اصلی مشکلات کتاب‌های این حوزه به تخفیف‌های نمایشگاه‌های کتاب‌های اسلامی برمی‌گردد که مخاطبان را به سوی خود جذب می‌کند اما کتابفروشان که توانایی دادن چنین تخفیف‌هایی ندارند، در عمل با بازار کسادی روبه‌رو می‌شوند.»
اما حاجی سلطانی، مسئله کیفیت پایین چاپ برخی از کتاب‌های علوم اسلامی را هم در عدم استقبال از آنها دخیل می‌داند و می‌گوید: «متاسفانه برخی از ناشران کتاب‌های اسلامی به چاپ کتاب به عنوان یک صنعت نگاه نمی‌کنند و فقط می‌خواهند کتابی را چاپ کنند و به دست مشتری برسانند. در حالی که انتشار کتاب، یک صنعت است و برای تولید کتاب باید تمامی مراحل درست طی شود تا یک کتاب به نحو مطلوب به دست مخاطب برسد. صفحه آرایی خوب، طرح جلد مناسب، صحافی شکیل و ویرایش می‌تواند در جذابیت یک کتاب تأثیر بسزایی بگذارد، اما متاسفانه برخی از ناشران به طور ناخودآگاه با رعایت نکردن این ضوابط، به مشکلات کتاب‌های اسلامی دامن می‌زنند.»
نگاه آماری
پکتا، یک شرکت پخش خصوصی است که هزینه‌های آن از طریق فعالیت‌هایش تامین می‌شود و مانند بیشتر پخشی‌ها، کتاب‌ها را به صورت امانی از ناشران می‌گیرد و به گفته حاجی سلطانی، سرمایه مادی و معنوی خود را مدیون ناشران است. پکتا، امروز 8 هزار عنوان کتاب علوم انسانی را در انبار خود دارد که این رقم تا پایان خرداد ماه به 10 هزار عنوان می‌رسد و پیش‌بینی می‌شود در پایان سال‌جاری به 20 هزار عنوان برسد.
پکتا همچنین در حال حاضر 700 کتابفروشی را در تهران و شهرستان‌ها تحت پوشش دارد که این رقم با احتساب کتابفروشی‌هایی که درباره فعالیت‌های خود به آنها اطلاع‌رسانی می‌کند، به 1500 کتابفروشی می‌رسد. این موسسه غیرانتفاعی در سال 85 به طور دقیق یک میلیون و 350 هزار نسخه کتاب به فروش رسانده است که به 16 برابر رقم سال 84 می‌رسد. پیش بینی می‌شود این رقم در پایان سال 86 با 3 برابر رشد مواجه شود. پکتا به گفته دست اندرکارانش این رشد را مدیون اطلاع رسانی صحیح و ارتباط تنگاتنگ با ناشران علوم انسانی است و هم اکنون با 100 ناشر علوم انسانی ارتباط مستقیم دارد که از میان آنها می‌توان به سمت، امیرکبیر، قطره، اطلاعات، نگاه معاصر، وزارت امور خارجه، فرهنگستان هنر، فرزان روز، پژوهشگاه علوم انسانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، مرکز مطالعات ادیان و مذاهب، موسسه امام‌خمینی(ره)، بوستان کتاب قم، مرکز بررسی اسناد تاریخی و ... اشاره کرد.
شیوه کار پکتا
نمونه کتاب‌های ناشران در پکتا بررسی می‌شود و دست‌اندرکاران آن، کتاب‌هایی را که پیش‌بینی می‌شود در بازار نشر موفق شوند، سفارش می‌دهند. جعفری می‌گوید: « اطلاعات فیپایی کتاب و طرح جلد آن وارد سیستم اطلاع رسانی پکتا می‌شود و سپس ویزیت کتاب انجام می‌شود که به دو صورت حضوری (در تهران) و تلفنی (در شهرستان‌ها) است. البته کتابفروشی‌های شهرستانی را در طول فعالیت خود از طریق سفر به مراکز استان‌ها شناسایی کرده‌ایم که فاز اول این سفرها به مراکز 30 استان کشور انجام شده است.»
حاجی سلطانی نیز می‌گوید: «اطلاع رسانی درباره فعالیت‌های پکتا به چند روش انجام می‌شود: در پایان هر فصل فهرست کتاب‌های پکتا به صورت کتابچه ای منتشر می‌شود و در اختیار ناشران و کتابفروشان قرار می‌گیرد. هر دو هفته یک بار هم خبرنامه‌ای را منتشر می‌کنیم که تازه‌های پکتا را معرفی می‌کند که برای ناشران طرف قرارداد و ناشرانی که پیش‌بینی می‌شود در آینده به این جمع بپیوندند، ارسال می‌شود. این خبرنامه همچنین برای مراکز فرهنگی کشور و کتابخانه هایی که احتمال خرید دارند، فرستاده می‌شود.»
در این خبرنامه همچنین کتاب‌هایی با موضوع خاص نیز معرفی می‌شود که تاکنون به موضوعات مسیحیت، زن، عاشورا، حضرت علی (ع) و پیامبر اکرم (ص) پرداخته شده است. پکتا قصد دارد در آینده سایتی را نیز برای اطلاع‌رسانی فعالیت‌های خود راه اندازی کند که هم اکنون مراحل مقدماتی طراحی خود را طی می‌کند. این پخشی همچنین قصد دارد از سال 78 به بعد، فعالیت بین‌المللی هم داشته باشد اما به گفته جعفری هم اکنون تنها به درخواست‌هایی که از سوی کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌های کشورهای دیگر انجام شود، پاسخ مثبت می‌دهد.
پکتا همچنین فروشگاه مشترکی با پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در خیابان انقلاب دارد که به گفته علی نوری، مدیر این فروشگاه حدود یک سال است که کار خود را آغاز کرده است. نوری درباره مخاطبان این کتابفروشی می‌گوید: «مخاطبان ما را اکثراً دانشجویان و کسانی تشکیل می‌دهند که در حوزه علوم انسانی و اسلامی تحقیق می‌کنند و به صرف علاقه به دنبال این کتاب‌ها می‌آیند.»
او بیشترین آمار فروش این کتابفروشی را متعلق به کتاب‌های دانشگاهی، فلسفه و ادیان و مذاهب می‌داند. در این کتابفروشی کتاب‌هایی در موضوعات زندگی نامه و خاطرات، روانشناسی، مدیریت و اقتصاد، ادبیات، ادیان و مذاهب، علوم سیاسی، درسی و دانشگاهی، معارف اسلامی، حقوق، فلسفه و کلام، تاریخ ایران و جهان، فقه و اصول و علوم قرآنی به فروش می‌رسد و به گفته نوری هم اکنون 4 هزار عنوان کتاب دارد.
این کتابفروشی بر طبق قراردادی با پژوهشگاه مذکور علاوه بر کتاب‌های این پژوهشگاه کتاب‌های دیگر ناشران طرف قرارداد پکتا را نیز به فروش می‌رساند.پکتا هم اکنون 20 نفر پرسنل دارد که در بخش‌های اطلاع‌رسانی، امور اداری، بازرگانی، امور مالی و انبار فعالیت می‌کنند. به گفته جعفری پس از تغییرات سال جاری، بخش انبار پکتا به طور کامل به انباری در خارج شهر منتقل شده و در ساختمان خیابان حافظ تنها نمونه کتاب‌های ناشران نگهداری می‌شود.
ضوابط انتخاب کتاب‌های پکتا
پکتا هم مانند موزعان دیگر ضوابطی برای انتخاب کتاب‌های ناشران دارد. جعفری می‌گوید: «کتاب‌هایی که به نوعی به تبلیغ ادیان ضاله می‌پردازند، تحت هیچ شرایطی توسط پکتا انتخاب نمی‌شوند. همچنین رعایت استانداردهای اولیه تولید کتاب از جمله صفحه آرایی خوب، طراحی جلد مناسب، عنوان گویا، قیمت مناسب، چاپ و صحافی خوب، داشتن فهرست منابع و مآخذ خوب و ... در انتخاب کتاب برای ما اهمیت دارد.»
وی در پاسخ به این سؤال که مشهور بودن ناشر و نویسنده تا چه حد در این انتخاب‌ها دخیل است، می‌گوید: «ما از کتاب‌های خوب ناشران و نویسندگان گمنام هم به اندازه کتاب‌های ناشران و نویسندگان مشهور استقبال می‌کنیم. اما تلاش می‌کنیم کتاب‌هایی که صرفاً کتاب‌سازی شده‌اند و هیچ محتوایی ندارند، در انبار پکتا هیچ جایی نداشته باشند. اما تمایل زیادی در داشتن عنوان‌های متنوع داریم و از موضوعات نو استقبال می کنیم.»
برنامه‌های آینده
به اعتقاد جعفری نمایشگاه‌های استانی کتاب با وجود اینکه امکان معرفی کتاب‌ها را ایجاد می‌کند، اما بر فروش کتابفروشی‌ها تأثیر منفی می‌گذارد. او همچنین درباره خرید کتابخانه‌های سراسر کشور می‌گوید: «خریدهای کتابخانه‌های عمومی کشور به طور متمرکز از تهران انجام می‌شود و همین امر سبب می‌شود که گردانندگان این کتابخانه‌ها برای تهیه کتاب، به کتابفروشی‌های شهر خود مراجعه نکنند. درباره کتابخانه‌های تهران نیز تهیه مستقیم کتاب از ناشران بیشتر باب است. همه این عوامل دست به دست هم داده که آمار فروش کتابفروشی‌ها سال به سال کمتر شود و کتابفروشان از سر ناچاری به فروش لوازم التحریر روی بیاورند.»
وی می افزاید: «سیاست پکتا حمایت از کتابفروشی‌هاست چون معتقدیم اگر کتابفروشی‌ها احیا شوند، نشر هم رونق پیدا خواهد کرد. به همین سبب تصمیم داریم با همکاری کتابفروشان استان‌های کشور نمایشگاه‌های کتابی برگزار کنیم؛ چون معتقدیم اگر کتابفروشان در برگزاری نمایشگاه‌ها به بازی گرفته شوند، انگیزه بیشتری برای سفارش کتاب خواهند یافت. بنابراین در آینده نمایشگاه‌هایی را برگزار خواهیم کرد که کتابفروشان متولی آن باشند.»
به گفته جعفری قریب به اتفاق ناشران علوم انسانی از کار با پکتا استقبال می‌کنند. حال این سؤال مطرح است که پکتا تا چه حد به اهداف خود نزدیک شده است. سلطانی می‌گوید: «از روز اول با خود عهد کرده بودیم که قدم به قدم جلو برویم و شعار تدریج را سرمشق خود قرار دهیم. بنابراین بتدریج جلو رفتیم و در نزدیک به دو سال فعالیت، قدم‌های چشمگیری برداشته‌ایم. از پیشرفت خود راضی هستیم ولی امیدواریم کارمان بهتر از آنچه هست بشود. »
