رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح روسیه چندی پیش اعلام کرد که این کشور به‌دلیل تحریم‌های بین‌المللی، تصمیم گرفته است که موشک‌های اس -300 را به ایران تحویل ندهد. نیکولای ماکاروف چندی پیش به خبرگزاری روسی ایتارتاس گفت که این موشک‌ها بدون تردید مشمول تحریم‌هاست و مقامات روسیه تصمیم گرفته‌اند که روند تحویل این موشک‌ها را متوقف کنند و ما مطابق این تصمیم عمل کرده‌ایم. اشاره ماکاروف به اینکه «مقامات روسیه تصمیم گرفته‌اند» به موضع‌گیری‌های اخیر ولادیمیر پوتین اشاره دارد؛ زمانی که نخست‌وزیر روسیه در جریان دیدار با نیکلا سارکوزی، رئیس‌جمهور فرانسه از تعلیق تحویل موشک‌های اس -300 به ایران خبر داده بود. پس از آن نیز ولادیمیر پوتین، نخست‌وزیر روسیه از عدم‌تحویل ضمنی آن سخن گفت.
البته کاخ کرملین چندی بعد اعلام کرد که مسکو در ازای تعلیق قرارداد با ایران، مبلغ ۱۶۶ میلیون و ۸۰۰ هزار دلار پیش پرداخت جمهوری اسلامی ایران را پس خواهد داد. سرگئی چمزوف، مدیر مجتمع دولتی فناوری روسیه در این زمینه با اشاره به اینکه گردآوری اسناد لازم برای پرداخت این مبلغ در حال انجام است، تصریح کرد که به‌نظر نمی‌‌رسد مسکو بتواند تمام این مبلغ را تا زمان کوتاهی به ایران پس بدهد. با این اظهارنظر، مسکو عملاً با پیشدستی مفاد قرارداد را تابع بند 10 قرارداد و مستند به «عامل فورس ماژور» می‌داند تا از زیر پرداخت خسارت‌های احتمالی آن نیز شانه خالی کند.
پیش از این نیز در عمل، روند تحویل این سامانه به ایران از سوی روسیه متوقف شده بود و تنها اعلام رسانه‌ای آن در اظهارنظرهای مقامات 2 کشور شنیده می‌شد. با این حال احمد وحیدی، وزیر دفاع جمهوری اسلامی ایران نیز این مسئله را تأیید و اعلام کرد که تحول جدیدی در بحث تحویل سامانه اس -300 نداشتیم، ولی ساخت آن را در دستور کار داریم.
عدم‌تحویل این سامانه موشکی در حالی با تعلیق یکجانبه روسیه مواجه شده است که سیدحسین نقوی حسینی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی می‌گوید: روس‌ها در قبال ایران تعهد بین‌المللی دارند و نمی‌‌توانند در تحویل موشک‌های اس -300 به ایران کوتاهی کنند.
همچنین سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با اعلام اینکه پدافند موشکی اس- ۳۰۰ نیاز ضروری کشور نیست، گفت: موضوع خودداری روسیه از تحویل این پدافند موشکی به ایران باید از سوی جمهوری اسلامی به‌طور حقوقی مورد پیگیری قرار گیرد. کاظم جلالی اعلام کرد که قرارداد اس- ۳۰۰ باید طبق مفاد این موافقت‌نامه از سوی جمهوری اسلامی ایران مورد پیگیری حقوقی قرار گیرد و افزود که جمهوری اسلامی ایران پیگیر اجرای یک موافقت‌نامه است، اما پدافند موشکی اس- ۳۰۰ نیاز شام شب و نیاز ضروری کشور نیست.
توجیهاتی برای تعلل و تاخیر
در حالی که پیش از این انواع مختلف سامانه موشکی اس -300 از سوی روسیه به اوکراین، بلاروس، قزاقستان، اسلواکی، بلغارستان، یونان و چین واگذار شده است، اما هنوز از تحویل این سامانه به ایران خبری نیست. قرارداد تحویل سامانه موشکی اس -300 در سال 2005 میان ایران و روسیه منعقد شد، اما از آن زمان تاکنون این سامانه تحویل ایران نشده و تنها اظهارنظرهای متقابل میان 2کشور رد و بدل شده است.
به واقع، مقام‌های روسی طی 5سال اخیر مواضع دوگانه و متناقضی را درباره تحویل این سامانه به ایران اتخاذ کرده‌اند. چنان‌که بهمن 1388 روزنامه تایمز گزارش داد که روسیه با به تعویق انداختن تحویل سامانه اس -300 به ایران به خواسته غرب پاسخ مثبت داده است. همان زمان الکساندر فومین، معاون اول مدیر سازمان فدرال همکاری‌های فنی و نظامی روسیه علت تاخیر در اجرای قرارداد را وجود نقایص فنی این سیستم‌ها اعلام کرد و گفت که کشورش در حال رفع این نقایص است.
یک ماه بعد اما سرگئی ریابکف، معاون وزیر خارجه روسیه با رد این مسئله اعلام کرد که به قرارداد خود برای ارائه موشک‌های دفاع هوایی به ایران پایبندیم.
دیگر مقام نظامی روسی یعنی میخائیل دیمیتریف، مدیر سازمان فدرال همکاری‌های فنی نظامی روسیه نیز یک ماه پس از این تأکید کرد که قرارداد فروش سامانه دفاع موشکی اس-300 به ایران به اجرا درخواهد آمد و این قرارداد فسخ نشده است.
آندره نسترنکوه، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه هم خردادماه امسال گفته بود که قطعنامه تازه شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه جمهوری اسلامی، شامل قرارداد فروش موشک‌های اس -300 به ایران نخواهد شد.
براساس قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت سازمان ملل که روسیه در ماه ژوئن به آن رأی مثبت داد، صادرات 8 نوع تسلیحات سنگین و ادوات زرهی به مجموعه تحریم‌های ایران افزوده شد. البته پیش از این مقامات روسی محدودیت‌های قطعنامه 1929 را شامل فروش تجهیزات و تسلیحات تهاجمی به ایران اعلام کرده و اظهار داشتند که اس -300 سامانه‌ای دفاعی است نه تهاجمی.
با بازخوانی این رفتارها و گفته‌های مقامات روسی به‌نظر می‌رسد که تحویل سامانه موشکی اس -300 مانند برنامه هسته‌ای عرصه‌ای برای امتیاز‌گیری روسیه از ایران و آمریکا تبدیل شده است تا بستری برای همکاری نظامی ایران و روسیه. چنان‌که یکی از عمده موانع پیش روی تحقق وعده روسیه در برابر ایران، مخالفت‌های اسرائیل و آمریکا با تحویل موشک‌های اس -300 به ایران مطرح شده است. البته این اتفاق برای سیستم دفاع هوایی Tor-M1 نیز تکرار شده بود، اما نهایتاً این قرارداد 700 میلیون دلاری چندی پیش به سرانجام رسید.
دلایلی سیاسی نه فنی
براساس قراردادی که میان تهران و مسکو در سال 2005 امضا شد، روسیه متعهد شد که 5 گردان سامانه دفاعی موشکی اس -300 را سال ۲۰۰۷ به ارزش یک میلیارد دلار به ایران تحویل دهد، البته روس‌ها همان سال 2005 مبلغ ۱۶۶ میلیون و ۸۰۰ هزار دلار پیش پرداخت از ایران دریافت کردند. اما این وعده تاکنون بارها به تعویق افتاده است. با بدقولی روسیه در سال2007 موضوع
اس-300های معلق مانده مانند نیروگاه بوشهر به رسانه‌ها راه یافت. این موضوع در ادامه به موضوع ثابت مناسبات و تعاملات بازیگران مرتبط در روابط ایران و روسیه تبدیل شد؛ چنان‌که همواره در دستور کار مذاکرات مقامات آمریکا و اسرائیل با روسیه قرار گرفت.
روسیه هم برای تعلل و تردید در این میان و با هدف کسب بیشترین امتیازات از دو طرف بهانه‌هایی چون نقص فنی را توجیه تاخیرهای تحویلش قرار داده است. توجیه نقص فنی را البته مسئولان ایرانی نیز تاکنون پذیرفته‌اند. چنان‌که وزیر دفاع ایران گفت که روس‌ها قراردادی را که مربوط به چند سال قبل است و مکلف بودند قبل از قطعنامه 1929 تحویل ما بدهند، بارها به دلایل فنی به تعویق انداختند و ما هم از آنها قبول کردیم. اما واقعیت امر این است که توجیه تعویق به بهانه مشکل فنی سخت به‌نظر می‌رسد، چرا که روسیه سومین کشور صادر‌کننده تسلیحات در جهان است و این سامانه را پیش از این در کشورهای دیگر نصب کرده است. باور این مسئله آنگاه سخت‌تر می‌شود که روسیه سامانه ارتقا یافته اس -400 را نیز تولید کرده و سامانه پیشرفته موشکی - عملیاتی اسکندر را در منطقه لنینگراد نیز به‌کار گرفته است. از این رو دلیل این بدقولی نه مشکلات فنی که ملاحظات سیاسی است؛ مسئله‌ای که مقامات روس نیز تلویحاً آن را می‌پذیرند. ولادیمیر کاسپاریانس، پیمانکار این سامانه در شرکت آلمازآنتی نیز اذعان دارد که اس -300 هیچ‌گونه مشکل فنی ندارد و تاخیر در تحویل آن به ایران یک مسئله سیاسی است.
سیاسی بودن این موضوع نیز در استراتژی جدید روسیه در زمینه سیاست خارجی قابل رمزگشایی است. بر مبنای دکترین نظامی جدید روسیه به مواجهه با خطرات و تهدیدات نظامی فرارو، روسیه قصد دارد روابط خود را با غرب گسترش دهد. در این راه امضای قرارداد کاهش تسلیحات هسته‌ای با آمریکا نخستین گام مهم در این راستا بوده است. علاوه بر آن، روسیه مایل است که با اتحادیه اروپا نیز روابط خود را گسترش دهد و به سازمان تجارت جهانی راه یابد.
با این همه سرانجام سامانه موشکی اس -300 به کجا خواهد انجامید را شاید بتوان تابعی از پرونده هسته‌ای ایران دانست. این تابع همواره در دامنه‌ای از نمودار منفعت و مصلحت روس‌ها وزن می‌شود. چنان‌که رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح روسیه نیز تلویحاً این مسئله را می‌پذیرد و در پاسخ به این سؤال که آیا قرارداد مربوط به خرید اس -300 با ایران لغو خواهد شد یا خیر؟ تنها پاسخ می‌دهد که این مسئله به رفتار ایران بستگی دارد.
سیاست بدون تغییر روسی
بازخوانی رفتارهای دوگانه روسیه در پرونده اس-300 ناخودآگاه ذهن ایرانیان را متوجه دیپلماسی هسته‌ای روسی در قبال پرونده هسته‌ای ایران می‌کند؛ اذهانی که باور دارند تاخیر و تردیدهای تکراری در تحویل سامانه موشکی اس-300 از سوی روسیه، ادامه‌ای از سیاست کلان این کشور در مواجهه با ایران است. از این‌رو به‌نظر می‌رسد که این تعلل‌ها نیز نسخه نظامی سیاست هسته‌ای روس‌هاست؛ سیاستی که در طول سال‌های اخیر همواره بر محمل پرونده هسته‌ای بنیان نهاده شده است.
سیاست خارجی مسکو در قبال تهران در دوره مدودف ادامه‌ای از دیپلماسی پوتین تعریف می‌شود. تبریک مدودف به احمدی‌نژاد در نخستین روز پیروزی‌‌اش در انتخابات ریاست‌جمهوری سال گذشته- هنگامی که کشورهای اروپایی و آمریکا موضع سردی در قبال انتخاب مجدد وی اتخاذ کرده بودند- ادامه سیاستی بود که وی در طول یک سال اخیر سعی داشته با پیروی از دیپلماسی پوتینیسم بپیماید. اما سیر تحولات اخیر نشانه‌هایی از گسست و پیوند را در مشی و منش سیاسی مدودف مانند پوتین در حمایت از ایران بروز داده است. با این حال واقعیت امر این است که به قول گری سامورا، نماینده آژانس هسته‌ای آمریکا، این راهبرد متعالی روس‌هاست، چرا که روس‌ها نیازمند آن نیستند که کسی به آنها بگوید چه چیز به نفعشان است؛ هر چیزی که ساعت هسته‌ای ایران را به تاخیر بیندازد به نفع روس‌ها خواهد بود.
این تاخیر و تردید هم تغییری در نگاه و نگرش پوتین و مدودف نداشته و ندارد؛ چنان که این دستکاری در ساعت هسته‌ای ایران منحصر به پوتین و مدودف نبوده و نمی‌شود و راهبرد کلان روس‌هاست. البته روسیه تاکنون تنها به عقب انداختن ساعت هسته‌ای ایران اکتفا نکرده است. تاخیرها و تردیدهایی که در سخنان مقامات روسی است گستره وسیعی از سبد همکاری‌های دوجانبه را شامل می‌شود. طیف این گستره وسیع هم از قراردادهای یک میلیارد دلاری نیروگاه آب سبک بوشهر تا سامانه موشکی اس -300 را شامل می‌شود. در حالی که قرارداد تحویل سامانه پدافند موشکی S300PMV در سال2005 منعقد شده بود، اما تاکنون این سامانه تحویل ایران نشده است. البته بدقولی‌های روسیه تنها به این موارد شامل نمی‌شود؛ در ادامه این بدقولی‌های مکرر، روسیه چند سال پیش هم قرارداد تحویل 5 فروند هواپیمای مسافربری توپولوفSM204 با ایران منعقد کرد، اما این قرارداد نیز به سرنوشت دیگر قراردادهای مشابه مبتلا شد.
دیپلماسی نظامی و هسته‌ای روسیه در قبال ایران در ماتریسی جدای از مختصات کلی سیاست خارجی مسکو قابل رصدکردن نیست. روسیه با وجود اینکه یکی از حامیان اصلی فعالیت‌های هسته‌ای ایران است اما همزمان نیز یکی از بانیان و حامیان دیپلماسی تهاجمی غرب در مواجهه با پرونده ایران نیز هست. رفتارهای چند پهلو و مملو از ابهام روسیه در راه‌اندازی خشک نیروگاه بوشهر و همراهی این کشور در میز شورای امنیت برای صدور قطعنامه‌های فله‌ای علیه ایران و تعلیق تحویل سامانه موشکی اس ـ300، گرای لازم را برای تنظیم اعتماد و اعتنای کافی به کاخ کرملین فراهم ساخته است. این گرای دیپلماتیک تأکید دارد که ایران نمی‌بایست تمام تخم‌مرغ‌های خود را در سبد روس‌ها بگذارد.اعتماد از نگاه روسیه تنها در مظنه‌ای با معیار‌های منفعت و امنیت وزن می‌شود، چرا که این کشور همواره در سودای احیا و بازیابی قدرت گذشته خود بوده و بارها نشان داده است برای دستیابی به این هدف حاضر است تا منافع بلندمدت امنیتی را در منطقه فدای دستاوردهای آنی دیپلماتیک کند. این نگاه روس‌ها سبب شده تا ایران همواره نه متحدی استراتژیک که میزبان و ابزار دست برای آنان تعریف شود.
این معامله روس‌ها بر سر منافع و مصالح ایرانی‌ها سبب شده تا ایرانیان نیک بدانند که قراردادهای پرونده هسته‌ای و موشک‌های اس -300 همان ادامه قراردادهای گلستان و ترکمنچای است، چرا که از روسیه تزاری تا روسیه امروزی هیچ دگردیسی سیاسی و اقتصادی شگرفی روی نداده است. تنها تفاوت در این میان نوع پایش و خوانش دیپلماسی خوش‌باورانه و ایده‌آل گرایانه ایرانی است. واقعیت امر این است که روسیه هیچ تغییری در مواضع خود نسبت به ایران نداده است؛ راهبرد روسی همان دیپلماسی واقع‌گرایانه است و تنها تاکتیک‌ها تغییر یافته است.
