این مسیر با احداث پالایشگاه آبادان در سال1291 آغاز شد و آخرین آن یعنی پالایشگاه بندرعباس در سال1376 به بهره‌برداری رسید. برنامه‌های ساخت پالایشگاه نفتی در ایران طی چند سال گذشته دستخوش حوادث متعددی بوده است و در دوره‌های مختلف تحت‌تأثیر دیدگاه‌ها و تصمیم‌گیری‌های متفاوت قرار گرفته است. اگر چه نظر کارشناسان در مورد صرفه اقتصادی اجرای این‌گونه طرح‌ها با توجه به میزان مصرف فراورده‌های نفتی، هزینه پالایش نفت خام در کشور و قیمت نفت خام متفاوت است، ولی به‌نظر می‌رسد اختلاف نظرها و
سر در گمی‌ها وقتی از بین می‌رود که براساس طرح جامع انرژی تصمیم‌گیری شود. در دولت سید محمد خاتمی به‌دلیل وجود نظرات متفاوت در زمینه پالایشگاه‌سازی، طرح‌های جدید متوقف شد.
در این زمینه مدیران مرتبط در آن دوره با بیان اینکه مقایسه قیمت نفت خام و هزینه پالایش آن در داخل کشور با واردات فراورده‌های نفتی از خارج نشان می‌دهد که گزینه دوم اقتصادی‌تر است، طرح جدیدی برای ساخت پالایشگاه تعریف نکردند.
البته برنامه‌های توسعه‌ای برخی از این پالایشگاه‌ها در این دوره مورد توجه قرار گرفت. با روی کارآمدن مدیران بعدی، از سال1384 مجدداً برنامه‌های ایجاد پالایشگاه‌های نفت عملیاتی شد. در این زمینه با هدف خود‌کفایی در تولید فراورده‌های راهبردی، برنامه‌های توسعه‌ای پالایشگاه‌ها که در قالب طرح جامع توسعه تعریف شده بود و همچنین طرح‌های بهینه‌سازی پالایشگاه‌ها مورد توجه جدی‌تر مسئولان قرار گرفت.
بدین‌منظور طرح ساخت پالایشگاه‌های جدید ستاره خلیج‌فارس، کاسپین، امیدیه، پارس، آناهیتا و شهریار تعریف و وارد مرحله اجرا شدند. تولید کنونی پالایشگاه‌های کشور روزانه حدود 45میلیون لیتر است و پیش‌بینی می‌شود با تکمیل این پالایشگاه‌های جدید تا سال1392(البته مشروط به تامین منابع مالی مورد نیاز) 110میلیون لیتر به تولید بنزین اضافه شود که به این ترتیب نه تنها در تامین فراورده‌های نفتی در کشور خود‌کفا می‌شویم، بلکه امکان صادرات برخی از آنها نیز وجود خواهد داشت.
پس از افزایش قیمت نفت خام طی یک‌سال گذشته، پالایش نفت خام و تولید فراورده‌های نفتی از صرفه اقتصادی بسیار زیادی برخوردار شد به‌گونه‌ای که در تابستان سال گذشته قیمت هر تن بنزین در بازار جهانی حتی به بیش از 1100دلار رسید. البته این شرایط خیلی طول نکشید و با کاهش 100 دلاری قیمت نفت خام طی 6 ماه پس از آن، قیمت هر تن بنزین در زمستان گذشته به حدود 270 دلار رسید که طرح‌های جدید پالایشگاه‌سازی را با تردید مواجه کرد.
در حالی‌که توجیه اقتصادی پالایشگاه‌ها به‌دلیل کاهش قیمت نفت خام و همچنین مسائلی مانند بالا بودن هزینه پالایش نفت خام در پالایشگاه‌های موجود کشور مورد تردید قرار گرفته بود، طرح مجدد تحریم واردات بنزین ایران از سوی آمریکا فضای قضاوت درباره طرح‌های پالایشگاه‌سازی را تغییر داد. در این راستا نگاهی به وضعیت اجرایی 7 پالایشگاه جدید نشان می‌دهد که این طرح از پیشرفت مطلوبی برخوردار نبوده و پر سود‌ترین آنها یعنی ستاره خلیج‌فارس تنها حدود 18 درصد پیشرفت فیزیکی دارد. اصلی‌ترین دلیل این کندی نیز حضور نیافتن شرکت‌های سرمایه‌گذاری خارجی به‌دلیل کاهش جدی قیمت نفت خام است.
در این خصوص برخی کارشناسان معتقدند، حداقل قیمت نفت برای اقتصادی شدن ساخت این پالایشگاه‌ها در کشورمان 70دلار به ازای هر بشکه است. در این زمینه سیاست دیگری شامل فراورده فروشی به جای خام فروشی با هدف ایجاد ارزش افزوده بیشتر نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. برخی کارشناسان اقتصاد انرژی بر این اعتقادند که قیمت نفت در اجرای طرح‌های پالایشگاه‌سازی تعیین‌کننده نیست، چراکه در هر صورت قیمت نفت پالایش‌شده بیشتر از نفت خام است و با تناوب شخصی با افزایش یا کاهش قیمت نفت خام، قیمت نفت پالایش شده و فراورده‌های نفتی آن نیز زیاد یا کم می‌شود.
با وجود همه این فرازونشیب‌ها در اجرای طرح‌های پالایشگاه‌سازی، کارشناسان اقتصاد انرژی معتقدند که برای اقتصادی بودن یا نبودن ساخت پالایشگاه نفت در ایران تنها با داشتن طرح جامع انرژی می‌تواند دقیق باشد. به‌طور کلی تصمیم‌گیری درباره ساخت پالایشگاه، نفتی تصمیم‌گیری بلندمدت است و نمی‌توانیم با نوسان‌های قیمت نفت خام، نظر خود را در این باره تغییر دهیم. بنابراین لازم است این تصمیم‌گیری‌های بلندمدت با مطالعه همه جوانب سیاسی، اقتصادی و وجود منافع هیدروکربوری توسط مسئولان نظام همراه باشد.
نگاهی به وضعیت پالایشگاه‌سازی در کشور‌های دیگر که به‌طور خصوصی اقدام به اجرای این طرح‌ها می‌کنند و به‌دلیل حضور بخش خصوصی اقدام به اجرای این طرح‌ها می‌کنند و به‌دلیل حضور بخش خصوصی، به دور از مسائل سیاسی تنها صرفه اقتصادی در نظر گرفته می‌شود نیز نشان می‌دهد که در کشور‌های دیگر مانند اندونزی و مالزی نیز این طرح‌ها با جدیت دنبال می‌شود که البته به‌نظر می‌رسد اکنون به‌دلیل کاهش قیمت نفت خام همه این شرکت‌ها طرح‌های خود را با احتیاط بیشتری پیش می‌برند.
نکته قابل توجه دیگر درباره پالایشگاه‌سازی این است که به‌طور معمول شرکت‌های بزرگ صنایع مرتبط به نفت مانند شل که در زمینه‌های مختلف بالا‌دستی و پایین دستی فعالیت می‌کنند، معمولاً از گذشته تا امروز، طرح‌های پالایشگاه‌سازی خود را به‌دلیل مسائل زیست‌محیطی در کشور‌های در حال توسعه اجراکرده و ملزم به پرداخت مالیات‌هایی شده‌اند، به همین دلیل برای کاهش این هزینه‌ها گاهی اوقات به‌گونه‌ای معادلات بازار و سودآوری طرح‌های خود را در بخش‌های بالا دستی و پایین دستی هماهنگ کرده‌اند که کمترین سود مربوط به پروژه‌های پالایش نفت باشد.
در هر صورت به‌نظر می‌رسد برای پوشش دادن همه مسائل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور در بلندمدت، مدیران به‌جای نگرش‌های مقطعی و گاهی تک بعدی، با در نظر گرفتن همه جزئیات به تصمیم‌گیری بپردازند. البته لازم به ذکر است که در برنامه چشم‌انداز 20ساله، جایگاه آینده ایران در منطقه در بخش انرژی مشخص و تلاش برای نیل به آن اهداف آغاز شده است.
