همشهری آنلاین_ مهدی اسماعیل‌پور: زیستگاهی که در مناطق ۵، ۹، ۲۱ و ۲۲ گسترده شده است. در دهه‌ها و سال‌های گذشته، بخش قابل توجهی از این زیستگاه وسیع و متنوع از سوی شهر بلعیده و در آن خانه، کارخانه و شهرک ساخته شد بررسی‌ها نشان می‌دهد بسیاری از حیوانات و جانوران از پرندگان تا حشرات و خزندگان و حتی گیاهانی که قبلاً در همسایگی اهالی غرب تهران زندگی می‌کردند، امروز دیگر اثری از آنها نیست. اکنون سؤال اینجا است که تخریب زیستگاه‌های غرب تهران، چه تأثیری روی دیگر ساکنان آن یعنی جانوران و گیاهان، گذاشته و امروز چه حیوان‌هایی بی‌سر و صدا خارج از دید ما در زیستگاه‌های کمتر دست خورده و دخل و تصرف شده غرب تهران زندگی می‌کنند.
- وقتی کوه و جنگل هم شهر شد
تا سال ۱۳۰۰ یعنی کمتر از ۱۰۰ سال پیش، تهران به ۱۲ دروازه محصور و محدود بود. آن زمان، شهر کوچک و کم جمعیت بود و زندگی به شکل سنتی جریان داشت. اغلب تهرانی‌ها سوار بر «اسب» و «الاغ» و «قاطر» و «کالسکه» و «درشکه» طی طریق می‌کردند و غیر از تعداد معدودی کارخانه مانند کارخانه «قند کهریزک» (تأسیس در سال ۱۲۷۳)، آن‌چنان خبری از صنعت و دود و آهن در پایتخت و محدوده اطراف آن نبود. آن روزها، تهران و زندگی شهری به محدوده نه چندان وسیع دروازه دولت، دروازه شمیران، دروازه دوشان تپه، دروازه دولاب، دروازه خراسان، دروازه شاه عبدالعظیم(ع)، دروازه غار، دروازه خانی‌آباد، دروازه گمرک، دروازه قزوین، دروازه باغ شاه و دروازه یوسف‌آباد محدود می‌شد. به این‌ترتیب، غربی‌ترین نقطه شهر، چهارراه کالج امروزی بود. خارج از این دروازه‌ها، دهات و روستاها، باغ و باغستان، زمین‌های کشاورزی، جنگل‌ها و مراتع، دشت و بیابان و صحرا و کوهسار و کوهستان، رودخانه و برکه و آبگیر، چشمه و آبشار و قنات‌ها، گودها وخندق‌ها بودند و جاده‌ها اغلب خاکی و کاروانسراها مانند کاروانسرای «سنگی» همچنان جنب‌وجوش داشتند.
علاوه بر این، براساس آمار و اسناد به جا مانده از آن دوران، تهران در سال ۱۳۱۰، فقط ۳۰۰ هزار نفر جمعیت داشت، اما از سال ۱۳۱۰ به بعد، تهران مانند یک «لوکوموتیو» با سرعت زیاد، روی ریل صنعت و تجدد، به سوی تحول و دگرگونی حرکت کرد. مرزهای پایتخت و محدوده شهرنشینی، از دروازه‌های ۱۲گانه عهد «قجر»، فراتر رفت. جمعیت تهران و همزمان با آن وسعت شهرنشینی روز به روز بیشتر می‌شد به‌گونه‌ای که جمعیت تهران در سال ۱۳۱۹ به ۵۴۰ هزار نفر، سال ۱۳۲۵ به ۸۸۰ هزار نفر، سال ۱۳۳۸ به یک میلیون ۸۰۰ هزار نفر و سال ۱۳۵۵ به ۴ میلیون و ۵۳۰ هزار نفر رسید! جمعیت پس از دهه ۶۰، براساس سرشماری سال ۱۳۷۲ به ۶ میلیون و ۶۲۰ هزار و ۴۶۱ نفر رسیده بود. این رشد جمعیت و گسترش شتاب‌زده و ناگهانی تهران، بی‌دلیل نبود.
از سال ۱۳۱۰ کارگاه‌ها و کارخانه‌های صنعتی مانند کارخانه «ارج» در سال ۱۳۱۶، یکی پس ازدیگری در اطراف شهر به‌ویژه حاشیه غربی تهران سبز شدند. این موضوع در دهه ۳۰ و ۴۰ اوج گرفت که از جمله می‌توان به کارخانه «شیر پاستوریزه»، تأسیس ۱۳۳۳ و شرکت «لبنیات پاک»، تأسیس ۱۳۳۹، در جاده قدیم «کرج» یا بزرگراه «فتح» امروزی و «ایران ناسیونال» یا همان «ایران‌خودرو»، (سال ۱۳۴۱)، در جاده مخصوص کرج یا بزرگراه شهید «لشکری» اشاره کرد. در کنار رشد و توسعه شهری و همه‌گیر شدن فرهنگ شهرنشینی که بسیاری را به امید اشتغال و رویای زندگی بهتر و مدرن، از شهرها و روستاها به سوی پایتخت گسیل کرد. عوامل و اتفاق‌های اجتماعی و سیاسی نیز نقش پررنگی در گسترش مهاجرت به تهران داشتند. بسیاری از این جمعیت مهاجر، در حاشیه شهر ساکن شدند تا مرزهای غیررسمی تهران را از آنچه که بود هم جلوتر بردند. اما آن روی سکه همه این تغییرات و تحولات، حیوانات و حشرات بودند که با تخریب و اشغال شدن زیستگاه‌شان از سوی انسان‌های شهری، به کوه و کمر پناه بردند یا رخت سفر از تهران بربستند و عطای زندگی در تهران را به لقایش بخشیدند و از این شهر کوچ کردند.
- از عروس غاز تا پریشاهرخ
«اسماعیل کهرم»، کارشناس و استاد دانشگاه و فعال محیط‌زیست، درباره اینکه با گسترش و توسعه شهرنشینی و تأسیس کارخانه‌ها و رشد جمعیت تهران چه اتفاقی برای‌گونه‌های جانوری یا حشرات و گیاهان افتاد و چه‌نژاد وگونه‌هایی امروز دیگر در تهران و اطراف آن به‌ویژه غرب تهران دیده نمی‌شوند و کدام یک همچنان همسایه تهرانی‌ها هستند، به همشهری محله می‌گوید: «این که در گذشته تهران چه گیاهان و حشراتی داشته و امروز کدام‌ها هستند و کدام‌ها نیستند را کنار بگذارید.
هیچ منبع و اطلاعات جامع و آماری درباره آنها موجود نیست. تنها دایره‌المعارف گیاهان مربوط به ۸۰ سال قبل است که به همت یک فرانسوی جمع‌آوری شده است. تا حالا کسی یا گروهی نبوده که تحقیق و جست‌وجو کند و ببیند که از آن گیاهان، کدام نابود شده‌اند و کدام‌ها هستند. درباره حشرات نیز این‌گونه است. حشرات در خاک، آب و روی گیاهان زندگی می‌کنند. برخی از آنها حتی در عمق ۱۰۰ تا ۱۵۰ متری زمین هستند. حشرات در جاهای تاریک و نمناک و خارج از دید انسان هستند و اظهار نظر درباره بود و نبود آنها ممکن نیست و نیاز به تحقیقات و جست‌وجوی طولانی از سوی تیم‌های دانشجویی دارد. درباره حیوانات تا حدودی می‌توان صحبت کرد. هرچند اینها نیز نیاز به کار تحقیقاتی دارد و باید به همت دانشجویان انجام شود. آمار و تحقیقات جامعی نیز در این‌باره موجود نیست. کتابی درباره پرندگان می‌خواندم که در آن نوشته بود: تهران و حومه آن حدود ۱۴۰ نوع پرنده داشت که لک لک، عقاب طلایی، شاهین، قرقی، کرکس، فلامینگو، عروس غاز، سینه سرخ، انواع فنچ و پریشاهرخ، از جمله آنها بود و اما اکنون چندگونه از این پرندگان همچنان هستند. تا امروز کسی درباره اینکه تهران امروز، چه گونه‌های جانوری دارد و چه گونه‌هایی از بین رفته و آنهایی که مانده‌اند، چه تعداد هستند، تحقیقی انجام نداده است. اما به‌طور کلی، ۷ نوع زیستگاه داریم. از جمله کوهستان، درخت‌زار، رودخانه، تالاب و آبگیرها که در غرب تهران نیز وجود دارند. توسعه شهر و فعالیت کارخانه‌ها و آلودگی‌های زیست‌محیطی موجب شده تا بسیاری از جانوران از تهران و زیستگاه‌های غرب تهران کوچ کنند. ریختن پساب کارخانه‌ها و سرازیر شدن فاضلاب‌ها به رودخانه‌ها و آبگیرها، آلودگی صوتی از جمله پرواز هواپیماها از فرودگاه «مهرآباد»، آلودگی هوا مانند دود کارخانه‌ها و آلودگی‌هایی شامل بوهای نامطبوعی که از کارخانه‌ها به مشام می‌رسد، روی حیوانات و پرندگان و حشرات تأثیر می‌گذارد. تهران در گذشته، «چنارستان» بود و پرنده‌ها بالای این درختان لانه می‌گذاشتند. اغلب این چنارها از بین رفته‌اند و محل لانه‌گذاری پرنده‌ها نیز به دنبال این نابودی، از بین رفته‌اند. اینها همه تأثیر منفی برجای می‌گذارند. تالاب‌ها و صحراها، آسفالت شده‌اند. هر سال، «لک لک»هایی به تهران کوچ کرده و لانه‌گذاری و تخم‌گذاری می‌کردند. اما دیگر از آن لک لک‌ها خبری نیست. این نشان می‌دهد و ثابت می‌کند که‌گونه‌هایی از حیوانات با گسترش شهرنشینی به‌ویژه در محدوده غربی تهران، از آنجا کوچ کرده و رفته‌اند. با توسعه شهر، جنگل‌های تهران به آسفالت تبدیل شدند و ساختمان‌های بلند مرتبه، جای درختان بلند و پرندگان را گرفتند. در واقع با گسترش شهرنشینی زیستگاه حیوانات در حال نابودی است. »
- جغد، خفاش و دره‌ای پر از کبک
«شهاب‌الدین محمدی»، مدیر مجموعه پارک طبیعت کوهسار، درباره تنوع زیستی وگونه‌های جانوری در محدوده منطقه ۵ به همشهری محله می‌گوید: «در این محدوده، حیواناتی از جمله جوجه تیغی بزرگ، انواع مار مانند افعی شاخدار، خرگوش کوهی، موش کوهی، گربه وحشی، سگ‌های
بدون صاحب، روباه و شغال زندگی می‌کنند. چند وقت پیش ماری دیدم که حدود ۵۰ سانتی‌متری طول داشت و نمی‌دانم که از چه نوع وگونه‌ای بود. در فصل زمستان نیز در ارتفاعات ۵ـ ۶، گرگ دیده شده، البته جثه این گرگ‌ها کوچک‌تر است و به آنها
«گرگ شغالی» می‌گویند. «بلبل خرما»، «پرستو»، «کبوتر چاهی»، «شانه به سر»، «کلاغ»، «جغد» و «خفاش» نیز از جمله پرنده‌هایی هستند که در این محدوده و در ارتفاعات زندگی می‌کنند. پرندگانی مانند عقاب نیز در این محدوده دیده شده است. همچنین نزدیک فصل بهار، درناهای مهاجر به اینجا می‌آیند. علاوه بر این، دره‌ایی پر از کبک نیز در اینجا وجود دارد. » او درباره رودخانه کن و حیواناتی که ممکن است در آن زندگی کنند هم این‌گونه توضیح می‌دهد: «با توجه به اینکه از آب رودخانه کن برای آبیاری باغ‌ها استفاده می‌شود، احتمال اینکه ماهی یا جانوری در داخل آن زندگی کند، بسیار کم است. مگر اینکه در ارتفاعات بالا دست و پیش از رسیدن رودخانه به باغ‌ها، موجودات آبزی در داخل یا اطراف آن باشد که در این‌باره نیز آمار و اطلاعات دقیقی دردست نیست. »
- خزندگان و مرغ ماهی خوار
«فاطمه جوکار»، رئیس اداره محیط‌زیست منطقه ۹، درباره تنوع زیستی این بخش از شهر تهران به همشهری محله می‌گوید: «با توجه به اینکه در گذشته، منطقه ۹، وسیع‌تر بود و منطقه ۲۱ هم بخشی از محدوده آن به شمار می‌رفت، بی‌گمان تنوع گونه‌های جانوری بیشتر بود. منطقه ۹ را اغلب بافت مسکونی متراکم پوشانده است و در چنین فضایی جز حیواناتی مانند «گربه» یا پرندگانی از جمله «گنجشک» و «یاکریم» که با زندگی شهری و حضور در کنار انسان‌ها سازگار شده‌اند، حیوان دیگری نمی‌تواند زندگی کند. امروز در منطقه، فقط بوستان «المهدی» و محدوده فرودگاه مهرآباد را به‌عنوان زیستگاه‌های مناسب برای حیوانات داریم. در بوستان المهدی چند گونه کبوتر مختلف وجود دارد. همچنین مرغ‌های ماهی خوار نیز در مسیر کوچ‌شان در دریاچه بوستان المهدی توقف می‌کنند. درباره اینکه در محدوده وسیع فرودگاه مهرآباد چه نوع حیواناتی زندگی می‌کنند، آمار و اطلاعاتی موجود نیست. البته این محدوده که اغلب بیابان و صحرا است و فضای سبز آن هم درخت‌های کوتاهی است که با فاصله زیاد از یکدیگر قراردارند، چنین فضایی برای زندگی حیوانات چندان مناسب نیست و بعید است غیر از خزندگانی مانند انواع «مارمولک»، موجودات دیگری در آنجا زندگی کنند. با توجه به اینکه منطقه ۹ همجوار با رودخانه کن است، احتمال دارد حیواناتی مانند روباه که از اطراف رودخانه عبور می‌کنند، در منطقه دیده شده باشند. »
- بانک اطلاعاتی تهیه می‌شود
«فریده قیطاسی»، رئیس اداره محیط زبست منطقه ۲۱، درباره تنوع زیست‌محیطی این محدوده از شهر تهران از آغاز به کار تهیه بانک اطلاعاتی خبر می‌دهد و می‌گوید: «با هدف حفاظت از محیط‌زیست شهری، تهیه بانک اطلاعاتی تنوع زیستی منطقه در دستور کار قرار گرفته است. در این راستا، شناسایی انواع‌گونه‌های گیاهی، تهیه نقشه‌های هیستوگرام، درصد مساحت‌گونه‌های درختی و درختچه، ترسیم نقشه‌های تراکم‌گونه‌های پرندگان و شناسایی‌گونه‌های جانوری از طریق مشاور واجد شرایط انجام و گزارش آن ارائه می‌شود. »
- عقاب و گرگ تا افعی شاخدار
«علی بدیعی»، مدیر اداره حریم منطقه ۲۲، درباره‌گونه‌های جانوری این محدوده از پایتخت، به همشهری محله می‌گوید: «گونه‌های جانوری متنوع و زیادی داریم. جانورانی مانند «خرگوش» و «سنجاب» و «موش کوهی» یا «کلاغ»، «بلبل»، «کبوتر» و حیواناتی از این دست، گونه‌های چندان خاص و منحصربه‌فردی نیستند. اگر بخواهم درباره حیوانات خاص و گونه‌های جذاب و جالب منطقه صحبت کنم، نخست باید از به «افعی شاخدار» اشاره کنم. گروهی از کوهنوردان در ارتفاعات منطقه، به افعی شاخدار برخورد کردند و از آن عکس گرفتند. یکی دوگزارش دیگر نیز درباره وجود مار افعی در ارتفاعات منطقه، به دست‌مان رسیده است. همچنین در این محدوده، مار «جعفری» نیز وجود دارد. ازگونه‌های جانوری دیگر باید به پرندگان شکاری اشاره کنم. چند جفت «عقاب» در ارتفاعات منطقه زندگی می‌کنند. در این محدوده، پرنده‌های شکاری مانند «قرقی» و «شاهین» و «قوش» و «کبک»هم وجود دارد. «خار پشت» یا همان «جوجه تیغی» نیز از دیگرگونه‌های جالبی است که در این محدوده دیده شده‌اند. «گرگ»، «کفتار»، «شغال» و «روباه» نیز در منطقه دیده شده است. نکته‌ای که درباره حیوانات باید به آن توجه کرد، این است که حضور برخی از آنها مقطعی و فصلی است. برای مثال گرگ‌ها که در زمستان غذا در ارتفاعات کاهش پیدا می‌کند، در حریم منطقه دیده می‌شوند. بعضی از پرندگان نیز فقط در فصل بهار به اینجا می‌آیند. »
نظر شما