از میان این شرایط ،میتوان به موارد زیر اشاره کرد: عمق آب، میزان شوری، دمای آب و میزان اکسیژن. ماهیان در آب‌های کم عمق یا عمیق‌ترین مناطق اقیانوس‌ها، در آب‌های شیرین یا آب‌های شور و در آب‌های نواحی قطبی یا آب‌های گرم استوایی زندگی می‌کنند.
آبزیان آکواریومی، سالیان طولانی در کشور ما توسعه یافته و به‌عنوان تنها جانوران خانگی آبزی جای خود را در بسیاری از منازل پیدا کرده اند که شادی، آرامش و زیبایی را به‌همراه دارند. از جمله این موجودات میتوان از ماهیان قرمز حوض نام برد که سال‌هاست زینت بخش سفره‌های هفت سین در ایام نوروزاست.[آشنایی با علل مرگ ماهی‌های قرمز]
کشور ما امکانات و ظرفیت مناسبی برای پرورش ماهیان زینتی آب‌های شور و شیرین دارد و در سال‌های اخیر شاهد رشد چشمگیراین صنعت در کشور بوده‌ایم. در میان حیوانات خانگی، آبزیان سهم مهمی را به خود اختصاص می‌دهند، به‌طوری‌که تنها در آمریکای شمالی سالیانه در حدود 350 میلیون دلار در این حرفه هزینه می‌گردد. لازم به توضیح است که نگهداری آبزیان زینتی علاوه بر مسائل تجاری و سرگرمی، بعنوان یک راه موثر در پیشگیری و درمان برخی بیماری‌ها و اختلالات روحی پیشنهاد شده است.
نگهداری ماهی توسط انسان از زمانی‌که تاریخ ثبت شده، وجود داشته است و حتی این موضوع در تصاویر و نوشته های موجود در اهرام مصر نیز دیده میشود. در روم باستان ماهیان در تانکرهای خاص و استخرها پرورش داده می‌شد و همچنین شهر ناپل به داشتن سیستم‌های پرورش حرفه ای معروف بوده است که البته تمامی این موارد در زمینه پرورش ماهیان خوراکی بوده است.
با‌توجه به شواهد و مدارک موجود، چینی‌ها نخستین کسانی بودند که در حدود 1000 سال قبل مبادرت به نگهداری و پرورش ماهیان زینتی کردند و ماهی گلد فیش (Gold Fish) که در حال حاضر نیز جزو ماهیان محبوب آکواریوم داران است، در آن زمان نیز ماهی مورد علاقه آنان بوده است.
این ماهی در آن زمان در ظروف مخصوصی که بدنه مات داشتند نگهداری می‌شد زیرا در آن زمان عقیده بر این بود که این ماهی از بالا زیباتر به نظر می‌رسد. ژاپنی ها نیز که علاقه زیادی به این ماهی داشتند، علوم مربوط به تکثیر، پرورش و ایجاد رنگ‌های زیبا در این ماهی را کامل‌تر کردند. این ماهی در اواسط قرن 17 به اروپا معرفی شد و اولین کتب و نوشته‌ها در این رابطه مربوط به اواسط قرن 19 است.
آکواریوم یعنی چه؟
آکواریوم (Aquarium) از دو کلمه Aqua (در زبان لاتین به معنی آب) و Vivarium (محلی با دیواره شفاف برای نگهداری و تماشای حیوانات کوچک به‌طوری‌که رفتار آنها قابل مشاهده باشد) تشکیل شده است و به‌معنی ظروف جعبه‌ای‌شکل، دارای دیواره شفاف و حاوی آب است و جهت نگهداری ماهیان، موجودات و گیاهان آبزی استفاده میشود.
البته لازم به توضیح است که برخی از این تعاریف در حال حاضر تغییر کرده است. به‌عنوان مثال آکواریوم‌ها دارای اشکال متنوعی شده اند و صرفا جعبه‌ای‌شکل نیستند و دارای اندازه‌های بسیار متفاوت هستند از انواع کوچک خانگی تا آکواریوم‌های بزرگی که کوسه ماهیان، شیرهای دریایی، هشت پاها و لاک‌پشت‌های دریایی را در خود جای می‌دهند. آکواریوم ها بدون در نظر گرفتن اشکال و اندازه آنها، از نظر کاربرد به 3دسته تقسیم می‌شوند:
1 - آکواریوم های نگهداری که برای نگهداری،تکثیر و پرورش مورد استفاده قرار می‌گیرند
2 - آکواریوم های قرنطینه‌ای که میتوان گفت نقش بسیار مهمی در پیشگیری از بیماری‌ها دارد و جهت نگهداری ماهیان جدید قبل از ورود به سیستم پرورش استفاده میشود. باید توجه داشته باشیم ماهیان و سایر موجودات آبزی جدید قبل از ورود به آکواریوم‌های پرورشی باید جهت پیشگیری از آلودگی‌ها و بیماری‌های احتمالی و همچنین عادت به محیط جدید مدت 2 هفته در قرنطینه باشند.
نگهداری در این محل، ابتدا در همان آبی که این موجودات در آن حمل شده اند انجام میشود و این آب به مرور (تعویض سریع آب به‌علت تغییر ناگهانی درجه حرارت و فاکتورهای دیگر آب باعث وارد آمدن استرس شدید به ماهیان و در نتیجه تلفات ناگهانی و بروز بیماری را به‌دنبال خواهدداشت) با آب جدید تعویض میشود.
3 - آکواریوم های درمانی که برای درمان بیماری‌ها و نگهداری ماهیان بیمار مورداستفاده قرار می‌گیرد.
نکاتی برای بهداشت
در زمینه ساخت و محل قرارگرفتن آکواریوم هم رعایت نکات ذیل توصیه میشود:
1 - ساختار مناسب: به‌طوری‌که توانایی نگهداری حجم زیاد آب و در نتیجه وزن ناشی از آن را داشته باشد. همچنین در ساخت آکواریوم‌ها باید از به‌کار بردن فلز به‌خصوص در نقاطی که در تماس با آب هستند اجتناب شود. این موضوع در مورد آکواریوم های آب شوربا توجه به خورندگی زیاد آب شور برای فلزات، اهمیت بسیار بیشتری دارد .
2 - محل قرار گرفتن آکواریوم در منازل نباید در معرض نور مستقیم خورشید باشد. زیرا علاوه بر بالابردن درجه حرارت آب، باعث رشد زیاد جلبک‌ها بر روی دیواره آکواریوم میشود که منظره نامناسبی را ایجادکرده و رشد جلبک‌ها مشکلات خاص خود مانند نوسانات میزان اکسیژن آب و مسمومیت‌های احتمالی ماهیان را درپی دارد.
3 - محل قرار گرفتن آکواریوم در منازل نباید در معرض جریان مستقیم هوا باشد زیرا باعث کاهش دمای آب میشود.
4 - آکواریوم باید در محلی قرار گیرد که مانعی برای تردد افراد نباشد زیرا در این موارد ضربه های فیزیکی وارد شده برآن (در اثر رفت و آمد)، یک استرس محیطی برای ماهیان است.
5 -داشتن محل مستقل جهت تامین جریان برق ، به‌طوری‌که استفاده از وسایل برقی دیگر منجر به قطع برق آکواریوم حتی برای یک زمان کوتاه نشود. رعایت بهداشت آکواریوم، تامین کیفیت مناسب آب و در نتیجه وجود ماهیان سالم و شاداب و دارابودن یک محیط زیبا نیاز به رعایت نکاتی دارد که هر کدام به نوبه خود اهمیت زیادی دارند. ماهیان آکواریومی به 2 گروه ماهیان آب شور و ماهیان آب شیرین تقسیم می‌شوند که ماهیان آب شیرین نیز با توجه به دمای آب مناسب برای آنها خود دارای 2گروه هستند:
1 - ماهیان نواحی گرمسیری یا Tropical Fish که دمای آب مورد نیاز آنها در حدود 24 درجه سانتیگراد است.
2 - ماهیانی که در درجه حرارت پایین‌تر زندگی می‌کنند و Cool Water Fish نیز نام دارند که حرارت مورد نیاز این ماهیان در حدود 20 درجه سانتیگراد است. از گروه اول میتوان از ماهیان پیرانا، دیسکاس، فایتر و از گروه دوم میتوان ماهی گلد فیش را نام برد.
لازم به توضیح است که ارقام ذکر شده جهت فاکتورهای آب مانند دما، اکسیژن و ... ارقامی کلی است و باید توجه داشت که نیازهای این ماهیان بسته به جنس و گونه آنها متفاوت است که مطالعه و یادگیری در مورد نیازهای هر گروه از ماهیان جهت پرورش صحیح آنها الزامی است.
ماهیان در آکواریوم
از عوامل مهم درنگهداری ماهیان در محیط آکواریوم، میزان تراکم وشناخت خصوصیات رفتاری وفیزیولوژیک ماهیان است که در بسیاری موارد توجه زیادی به آن نمی‌شود. مهم‌ترین این نکات عبارتند از:
1 - میزان تراکم ماهیان در آکواریوم از عوامل بسیار مهمی است که باید در نظر گرفته شود، زیرا علاوه بر این‌که تراکم زیاد به‌عنوان یک استرس محسوب میشود، باعث افزایش انتقال بیماری‌ها شده، و آلودگی آب و رقابت ناسالم غذایی را نیز باعث میشود. فضای مناسب (از کف آکواریوم) به ازای هر ماهی در آکواریوم 12 اینچ مربع در ماهیان تروپیکال،30 اینچ مربع در ماهیان cool water و 48 اینچ مربع در ماهیان آب شور است. (هر اینچ مربع معادل 25/6 سانتی‌متر مربع است).
2 - خصوصیات رفتاری و فیزیولوژیک ماهی: در این زمینه باید توجه داشت که ماهیان یک آکواریوم بهتر است در زمینه تغذیه، رژیم غذایی مشابهی داشته باشند و در غیر این صورت میزان فیلتراسیون آب به طور صحیح انجام شود. زیرا مواد دفع‌شده از بدن ماهیان گوشتخوار با توجه به پروتئین بالای غذای آنها متفاوت است. همچنین از نگهداری توام ماهیان مهاجم با سایر ماهیان خودداری گردد.
3 - فاکتورهای آب: مهم‌ترین فاکتورهای آب عبارتند از: حرارت آب، میزان اکسیژن محلول در آب، اسیدیته آب، آمونیاک (که به‌طور طبیعی سمی‌ترین ترکیب موجود در آب است که از متابولیسم بدن ماهی ناشی میشود.)، نیتریت‌ها (که بعد از آمونیاک سمی‌ترین ترکیب آب است) و نیترات ها. برای اندازه‌گیری این مواد، کیت های مناسب در بازار موجود است که به سهولت قابل دسترسی و استفاده است. توجه کنید که اندازه گیری و تنظیم فاکتورهای فوق برای آکواریوم‌داران از نکات مهم جهت مدیریت آب آکواریوم است.
درخصوص میزان نور هم( به‌عنوان منبع نور) برای آکواریوم خانگی با عمق تقریبی 40 سانتی متر میتوان به ازای هر 30 سانتی‌متر از طول آکواریوم، از یک لامپ 60 واتی تنگستن یا یک لامپ 20واتی فلورسنت استفاده کرد. مدت زمان روشنایی در یک آکواریوم به‌طور معمول روزانه 10 تا 15 ساعت در نظر گرفته میشود که در صورت وجود گیاهان طبیعی در آن این زمان به 8 تا 10 ساعت کاهش می‌یابد.
میزان مصرف آب هم یک فاکتور دیگر است. آب یک آکواریوم همیشه در گردش است و میزان تعویض آب باید به نحوی باشد که 25درصد آب آن در مدت زمان یک تا4 هفته (بسته به میزان تراکم و نوع ماهیان) جایگزین شود.
بیماری‌ها و درمان
در اینجا ذکر این نکته ضروری است که تشخیص و درمان بیماری در ماهیان آکواریومی باید توسط دامپزشک متخصص انجام گیرد و از هرگونه درمان خودسرانه اجتناب شود. آکواریوم های درمانی باید دارای سیستم خروجی آب جداگانه باشند و از تخلیه آب این آکواریوم ها در فاضلاب‌های شهری خودداری شود.
در هنگام درمان، داروی مورد استفاده باید ابتدا در گروه کوچکی از ماهیان بیمار استفاده گردد و در صورت داشتن تاثیر مطلوب و عدم بروز برخی مسمومیت‌های احتمالی روی سایر ماهیان بیمار نیز مورد استفاده قرار گیرد.
توجه به اشتها، خصوصیات رفتاری و ظاهری، شنای ماهیان و تغییرات آنها در تشخیص به موقع بیماری‌ها نقش مهمی دارد و این نکته‌ای است که پرورش‌دهندگان ماهیان آکواریومی باید توجه زیادی به آن داشته باشند.
از جمله رفتارهای غیرطبیعی که بطور مثال بر اثر به‌هم خوردن وضعیت طبیعی آب و یا بروز بیماری‌ها قابل مشاهده است میتوان به‌طور نمونه به موارد زیر اشاره کرد: شنای طبیعی و تنفس سخت، تنفس سریع و شنا در سطوح پائین، پرش به دیواره و واردآوردن ضربه به اشیای زینتی آکواریوم، کاهش وزن و متورم بودن شکم، گهگاه هیجان زده بودن و حرکات سریع باله‌ها، خوابیدن در کف، کدورت چشم، لکه های پوستی، شنای عمودی و بسیاری موارد دیگر.
*مسئول بخش بهداشت و مبارزه
با بیماری‌های آبزیان اداره کل دامپزشکی استان تهران
