عباس استاد‌تقی‌‌زاده، پزشک عمومی‌و دانشجوی کارشناسی ارشد بهداشت عمومی‌است که پیش از این عضو شورای سیاست‌گذاری سلامت صدا و سیما و مشاور سلامت رادیو تهران بوده است.
ورود تقی‌زاده به شهرداری تهران با تأسیس فرهنگسرای سلامت همراه بود. او طراح فرهنگسرای سلامت و قائم‌مقام و بعد هم رئیس فرهنگسرا شد و از سال 83 تا 84 هم به عنوان مدیر ستاد شهر سالم فعالیت کرده است.
از فروردین 85، تقی‌زاده مدیر کل اداره سلامت شهرداری تهران است؛ در حالی‌که به گفته خودش، سلامت شهری هنوز مفهوم شناخته شده‌ای برای مردم و حتی مسئولان نیست.
- طرح شهر سالم در دهه 70 در تهران شکل گرفت و پس از چند سال مسکوت ماند. اما به نظر می‌رسد در یکی دو سال اخیر شهرداری دوباره این طرح را جدی گرفته است.
این طرح سال 72 تا 76 در محله 13 آبان اجرا شد اما متاسفانه نتوانستیم از تجربیات آن به صورت مطلوب استفاده کنیم. سال 83 مجددا رویکرد سلامت شهری در شهرداری شکل گرفت و در اولین قدم تدوین سند راهبردی سلامت شهر تهران به عنوان یک کار علمی‌و پایه‌ای مد نظر قرار گرفت.
- حالا ماموریت‌های شهرداری در حوزه سلامت بر اساس این سند راهبردی تعریف شده است؟
بله. این سند حاصل یک سال کار ما بود و نشان داد که اجرای طرح شهر سالم راهکاری است که باعث ارتقاء سطح سلامت جامعه می‌شود. البته این را هم بگویم که اجرای طرح شهر سالم در شهر بزرگی چون تهران غیرممکن است مگر اینکه رویکردی محلی داشته باشیم و طرح را به قسمت‌های کوچک‌تری تقسیم کنیم.
- ایجاد تعداد زیادی خانه سلامت در محله‌های تهران طی یک سال گذشته بر اساس همین رویکرد محله محوری صورت گرفته است؟
بله. خوشبختانه در دوره دکتر قالیباف این اتفاق افتاده است و رویکرد محله محوری و شهروند‌مداری در شهرداری ایجاد شده است که این رویکرد با طرح شهر سالم همخوانی دارد. با این رویکرد برای رسیدن به طرح کلان شهر سالم طرح محله سالم تعریف شده است و در 5 سال آینده در 371 محله تهران 371 طرح محله سالم اجرا می‌کنیم. احداث خانه‌های سلامت هم بخشی از این طرح است.
- با این حساب فلسفه تشکیل اداره نو‌پای سلامت در شهرداری تهران هم به همین رویکرد جدید مربوط می‌شود؟
خوب ما برای اجرای طرح شهر سالم به زیر‌ساخت‌‌هایی نیاز داشتیم که خلاء آنها محسوس بود. براین اساس سال 85 ستاد شهر سالم که در محله 13 آبان تهران مستقر بود به اداره کل سلامت تبدیل شد و ادارات سلامت در مناطق مختلف شهرداری شکل گرفت.
در این سیستم از خانه‌های سلامت به عنوان ستاد مرکزی در محلات استفاده می‌کنیم که وظیفه توانمند‌سازی مردم و ارتقاء سلامت شهروندان را بر عهده دارند. چون در طرح شهر سالم سه محور توانمند‌سازی مردم، مشارکت مردم و همکاری بین‌بخشی در ارتقاء سلامت مد‌نظر هستند.
- در حال حاضر حدود 50 خانه سلامت در سطح شهر تهران فعال هستند. خوب این مراکز با توجه به اینکه مسلما نیازهای مردم در مناطق مختلف شهری یکسان نیست، به صورت عملی چه فعالیتی برای توانمند‌سازی مردم انجام می‌دهند؟
به نکته خوبی اشاره کردید. نیازهای مردم در محلات مختلف با توجه به وضعیت اقتصادی، اجتماعی و... متفاوت است بنابراین اولین کار خانه‌های سلامت نیاز‌سنجی در هر منطقه است و پس از آن اولویت بندی این نیازها و یافتن راهکار اجرایی مشکلات و در نهایت حل آنها در مراحل بعدی قرار دارند.
مسلما شما در این خانه‌های سلامت بحث زیبایی پوست و طاسی سر را نخواهید دید، نه اینکه این مسائل مهم نباشد اما در حال حاضر اولویت مردم ما نیست. ما برنامه‌ریزی‌هایمان را براساس اولویت‌ها و خلاء‌هایمان انجام می‌دهیم.
- و مهم‌ترین اولویت‌ها از دیدگاه شما؟
پیشگیری از حوادث ، مدیریت وزن ، سلامت روح و روان مهم‌ترین اولویت‌های ما هستند. مواردی چون خدمات بهداشتی و تنظیم خانواده خوشبختانه در‌حد خوبی از سوی وزارت بهداشت پوشش داده می‌شود اما در بحث مددکاری اجتماعی و مشاوره اجتماعی خلاء داریم که باید این خدمات در خانه‌های سلامت ارائه شود.
البته شهرداری در این میان نقش هماهنگ‌کننده و تسهیل‌گر ارائه خدمات را دارد و در ارائه این خدمات از توان مردم و نهادهای غیردولتی استفاده می‌کنیم. در واقع شهرداری سهم خود از سلامت شهروندان را در سبد محلات گذاشته و انتظار داریم که در ایجاد خانه‌های سلامت هم.NGOها سهیم شوند.
- حتما پراکندگی این خانه‌ها در محلات مختلف را هم مورد توجه قرار داده‌اید.
بله در سال 85 تقریبا در هر منطقه شهرداری 2 خانه سلامت ایجاد شده است و امسال با توجه به دستور شهردار تهران انشاء‌الله تعداد خانه‌های سلامت به تعداد نواحی تهران یعنی 120 عدد می‌رسد و به تدریج این تعداد را به تعداد محله‌های شهر یعنی 371 می‌رسانیم. شهروندان می‌توانند آدرس و تلفن این خانه‌های سلامت که اکثر خدمات را به صورت رایگان ارائه می‌دهند در سایت اینترنتی www.tehran.ir ببینند.
- در نقش مثبتی که مجموعه این فعالیت‌ها در ارتقاء سلامت شهروندان دارد شکی نیست اما این فعالیت‌ها موجب تداخل کاری شهرداری با نهادهایی چون بهزیستی و وزارت بهداشت نمی‌شود؟
نه به هیچ وجه اینگونه نیست. شهرداری به عنوان مدیر شهر باید نقش هماهنگ‌کننده و حمایت‌کننده از فعالیت‌های سایر بخش‌ها در حوزه سلامت داشته باشد.
- آیا این نکته را باید به حساب تغییر نگاه مدیریت شهری در مورد مسئله سلامت به حساب بیاوریم؟
بله. نحوه نگاه به مقوله سلامت در کل دنیا در حال تغییر است. اگر در گذشته عمده مسائل مربوط به سلامت را عوامل بیولوژیک و بیماری‌هایی مثل حصبه، سل و طاعون تشکیل می‌دادند، امروزه بیش از 50 درصد عوامل ایجاد‌کننده بیماری‌ها عوامل اجتماعی موثر بر سلامت هستند. پس ضرورت دارد که به سلامت به عنوان یک مسئله اجتماعی نگاه کنیم.
- با این حساب ارتقاء شاخص‌های اجتماعی سلامت از رسالت‌های مدیران شهری به شمار می‌رود؟
مسلما همین‌طور است. حوادث، بیماری‌های قلبی، کم‌تحرکی و مشکلات روحی و روانی شایع‌ترین مشکلات شهروندان امروزی است و رفتار فرد تاثیر بسزایی در پیشگیری از این مشکلات دارد.
با این رویکرد هم سلامت موضوعی کاملا فرهنگی است و اگر قرار باشد در این حوزه اتفاقی بیافتد باید در قسمت فرهنگی و اجتماعی سرمایه‌گذاری کنیم. با همین استدلال اداره کل سلامت شهرداری تهران زیر‌مجموعه معاونت اجتماعی، فرهنگی شهرداری فعالیت می‌کند.
- برگردیم به بحث پروژه شهر سالم. اگر اشتباه نکنم شهرداری تهران اولین جایی بود که این پروژه را اجرا کرد.
بحث شهر سالم در یکی از کنفرانس‌های جهانی از سوی سازمان جهانی بهداشت مطرح شد و مورد توجه اعضاء قرار گرفت و برای اولین بار هم در تهران اجرا شد. البته این پروژه هم مثل هر پروژه خارجی دیگری که به ایران می‌آید، بومی‌سازی شد و با شیوه مدیریت ایرانی منطبق شد.
البته ما با این مفهوم چندان بیگانه نبودیم. در فرهنگ ما، قرآن و احادیث اسلامی‌مفهوم شهر سالم به نوعی مورد اشاره قرار گرفته است. « بلد امین» و «مدینه فاضله» به نوعی به همین مفهوم اشاره می‌کند.
- با این اوصاف این کم‌کاری کارشناسان ما بوده است که موجب شده باز‌تعریف مفاهیمی‌که داشته‌ایم را به عنوان یک مفهوم جدید بپذیریم.
این‌طور هم می‌شود تعبیر کرد. ببینید الان 3 دهه است که در دنیا بین بهداشت و سلامت تفاوت قائل شده‌اند درحالی‌که پیامبر اکرم 1400 سال پیش این تفاوت را قائل بوده‌اند و در سخنانشان هرجا منظورشان بهداشت بوده، گفته‌اند نظافة ولی هرجا منظورشان سلامت بوده از کلمات صحة و یا عافیة استفاده کرده‌اند.
- شما اشاره کردید که سابقه طرح شهر سالم در تهران به سال 1372 برمی‌گردد، اما هنوز تهران با یک شهر سالم فاصله زیادی دارد. این مسئله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
از سال 72 که شهرداری تهران در حوزه سلامت فعالیت دارد، این فعالیت‌ها موفق بوده است و گزارش‌های بین‌المللی موید این ادعاست. بر اساس گزارش سایت سازمان جهانی بهداشت پروژه شهر سالم تهران یکی از موفق‌ترین پروژه‌های دنیا در این زمینه محسوب می‌شود اما قبول دارم که با توجه به فعالیت‌هایمان هنوز جایگاه ما در سطح دنیا مناسب نیست و به عنوان مثال مرکز سلامت شهری در یکی از شهرهای ژاپن است درحالی‌که ما این قابلیت را داریم که این مرکز در تهران باشد.
اما منظور من فقط از نظر مناسبات سازمانی و اداری نیست، منظور فاصله‌ای است که تهران با توجه به شاخص‌ها و فاکتورهای یک شهر سالم، با چنین مکانی دارد. بر اساس معیارهای سازمان جهانی بهداشت برای شهر یا محله سالم 32 شاخص وجود دارد که تعداد اندکی به مسائل بهداشتی مربوط است و بقیه به مسائل اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی مربوط می‌شود.
در این میان حتی تعداد درخواست‌ها یا سؤال‌های مسئولین شهر مانند اعضای شورای شهر از ارگان‌های مرتبط مثل شهرداری در حوزه سلامت به عنوان یک شاخص شهر سالم ارزیابی می‌شود. خوب حالا ببینید در این مدت آیا چنین مسائلی اصلا از اولویت‌های مسئولان بوده است؟
- پس قبول دارید که از سال 72 که بحث شهر سالم پیش آمده بالاخره کم‌کاری‌هایی بوده یا دست کم سرعت کار مناسب نبوده وگرنه الان باید تهران در وضعیت بسیار مناسب‌تری می‌بود؟
قبول کنید که بیش از 90 درصد فعالیت‌های شهرداری واقعا در حوزه سلامت است. فعالیت‌های شهرسازی یعنی ایمن‌سازی شهر و از بین بردن بافت‌های فرسوده. در حوزه حمل و نقل شهری هدف ما تسهیل تردد شهروندان و کاهش فشار روانی بر آنها و همچنین کاهش آلودگی هواست.
خدمات شهری هم که کاملاً مرتبط با مقوله سلامت است. ذکر این نمونه‌ها مشخص می‌کند که بیشترین فعالیت‌های شهرداری مرتبط با مسئله سلامت است و مسؤلان شهرداری در این سال‌ها بی‌کار نبوده‌اند. اما حالا مهم‌ترین وظیفه ما در اداره کل سلامت شهرداری تهران این است که رویکرد مبتنی بر سلامت را در شهرداری و در میان مسئولان شهر ایجاد کنیم.
- و این رویکرد مبتنی بر سلامت دقیقا چه معنایی دارد؟
یعنی هر مسولی در هر جایگاهی که هست برای هر تصمیم‌گیری و کاری که قرار است انجام دهد، نگاهی هم به مقوله سلامت شهروندان داشته باشد. مثلاً اگر قرار است جایی در اطراف تهران یک کارخانه سیمان احداث شود من به عنوان یک مسئول که قرار است مجوز احداث این کارخانه را صادر کنم، جهت وزش باد را در نظر بگیرم تا گرد سیمان سلامت شهروندان را به خطر نیاندازد.
- آقای دکتر! با وجود تمام توضیحات شما من هنوز هم جواب سؤالم را نگرفته‌ام. با توجه به معیارهای شهر سالم شما وضعیت تهران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
خوب این شاخص‌ها هنوز به صورت کلان مورد ارزیابی قرار نگرفته‌اند. اما به طور کلی می‌توانم بگویم که در شاخص‌های بهداشتی مثل میزان مرگ و میر کودکان و برنامه‌های واکسیناسیون وضعیت تهران خیلی خوب است اما از نظر وضعیت روحی و همچنین حوادث در وضعیت مناسبی نیستیم.
- گاهی لیستی از شهرهای مختلف جهان برحسب ایده‌آل بودن شرایط زندگی در این شهر‌ها و وجود شرایط اجتماعی و رفاهی مناسب منتشر می‌شود و معمولاً هم تهران در انتهای این قبیل لیست‌ها جای دارد. وضعیت نامناسبی که به آن اشاره می‌کنید در چنین رتبهبندیهایی تأثیرگذار است؟
من اصولاً با چنین مقایسه‌ها و رتبهبندیهایی موافق نیستم. ببینید شما می‌توانید بر اساس یک سری معیار‌ها تهران را با یک شهر هم‌تراز دیگر مقایسه کنید، اما نمی‌توانید به صورت مطلق بگویید که فلان شهر برای زندگی نامناسب است.
- خوب در چنین رتبهبندیهایی هم مسلماً آن شاخص‌هایی که مد نظر شماست لحاظ می‌شود و مقایسه بر اساس شاخص‌ها و معیارهای مشخصی انجام می‌شود.
بله. اما به این نکته هم توجه کنید که موقعیت جغرافیایی تهران به گونه‌ای است که این شهر تقریباً در دره واقع شده و همین مسئله عاملی برای افزایش آلودگی هواست. ضمن اینکه هنگامی‌که شهر تهران ایجاد شد به این وسعت نبوده است و هم‌زمان با توسعه بی‌رویه این شهر مشکلات هم بروز کرده‌اند.
بنابراین قبول ندارم که تهران برای زندگی نامناسب است و یا در این زمینه کم‌کاری شده است چون به هرحال این شهر هم مشکلات خاص خودش را دارد و تمام ارگان‌های ذی‌ربط از وزارت بهداشت گرفته تا شهرداری و بهزیستی و... در رفع مشکلات تلاش می‌کنند.
- اما الان در بسیاری از کشور‌های پیشرفته دنیا بحث مدیریت واحد شهری مطرح است و شهرداری‌ها در واقع مانند یک دولت کوچک عمل می‌کنند و ارائه خدمات مورد نیاز شهروندان را بر عهده دارند. در این رویکرد ارائه خدمات بهداشتی اصلاً از وظایف شهرداری به شمار می‌رود.
بله. مدیریت واحد شهری در برنامه سوم و چهارم توسعه ما هم پیش‌بینی شده است و بر این اساس مدیریت بهداشت شهری باید از وزارت بهداشت به شهرداری منتقل شود که عملی منطقی است چون دولت باید در سیاست‌گذاری‌های کلان وارد شود و وظایف نظارتی داشته باشد و تصدی‌گری و مدیریت شهر را به شهرداری‌ها بسپارد.
- به عقیده شما عملی شدن این تصمیم چه تاثیری بر روی وضعیت شهری چون تهران بر جای می‌گذارد؟
مسلماً این عمل باعث بهبود وضعیت شهر می‌شود و امیدوارم که این ماجرا به زودی محقق شود.
- و تا هنگامی‌که این طرح رنگ عمل بگیرد، فعالیت‌های اداره کل سلامت شهرداری تهران در چه قالبی خواهد بود؟
یک سال کار علمی‌و پایه‌ای همکاران ما منجر به تهیه سند راهبردی سلامت شهر تهران شده است. بر این اساس ما چالش‌ها، فرصت‌ها و تهدید‌های سلامت شهر تهران را استخراج کرده‌ایم و راهکار و راهبرد و مأموریت‌های مشخصی برای شهرداری به منظور ارتقاء سلامت شهروندان تهیه کرده‌ایم.
