آلودگی هوا توان نفس کشیدن شهرهای کشور را گرفته است و خشکسالی نیز عرصه‌های کشاورزی را تهدید می‌کند. چند سالی است که زمزمه‌های تغییر اقلیم در کشور به گوش می‌رسد اما هنوز آمار و ارقامی برای آن ارائه نشده است. دکتر مسعود گودرزی، استادیار پژوهشکده آبخیزداری کشور که مجری طرح راهبردی تغییر اقلیم کشور در سازمان تحقیقات ترویج و آموزش کشاورزی نیز هست چند سالی است که آمارهای تغییر اقلیمی کشور را تحلیل‌کرده و در اختیار نهادهای ملی و بین‌المللی قرار می‌دهد. او در مورد تغییر اقلیم کشور و سرنوشت آتی شهرهای کشورها حرف‌های بسیاری دارد.
آیا ما در مرزهای تغییر اقلیم قرار داریم؟ آیا تغییر اقلیم توانسته است به کشور ما نیز برسد؟ شاید آنچه ما به‌عنوان تغییر اقلیم می‌نامیم، چیزی بیشتر از نوسانات اقلیمی نیست. تا چه اندازه می‌توان گفت که تغییر اقلیم در کشور ما نیز رخ داده است و چه شواهدی برای آن وجود دارد؟ همه این پرسش‌ها را دکتر گودرزی پاسخ می‌دهد. «2مفهوم نوسانات اقلیمی (climate variability) و تغییر اقلیم (climate change) با هم مقایسه شده‌اند. در نوسانات اقلیمی، تغییرات کوتاه‌مدت است لیکن در تغییر اقلیم نه‌تنها روند وجود دارد (مثلا افزایش دما) بلکه مقیاس در حد درازمدت‌تر مطرح می‌شود لذا مثلا حتی کمینه این نوسانات در نمودار بالا می‌تواند از بیشینه سال‌های دور هم بیشتر باشد. البته شایان ذکر است امروزه گفته می‌شود حتی اینکه شیفت زمانی و مکانی پارامترها ولو اینکه مقدار متوسط همان پارامتر تغییر چندانی نکرده باشد هم تغییر اقلیم محسوب می‌شود.
جای خالی آمار
مجری طرح راهبردی تغییر اقلیم کشور از مطالعات انجام شده در بخش‌های مختلف کشور به‌منظور ثبت آمار و ارقام که بیانگر تغییرات اقلیمی در کشور هستند سخن می‌گوید. او از کامل بودن آمار در کل مناطق کشور می‌گوید. گودرزی می‌گوید که در حوضه رودخانه کرخه مطالعاتی صورت گرفته که خودش نیز این کار را انجام داده است. گودرزی می‌افزاید: «کرخه البته یکی از حوضه‌های حائز اهمیت و شاخص کشور است به‌دلیل حجم منابع آبی آن و با توجه به خشکی در ایران همچنین به‌دلیل گذر از 5استان همدان، کرمانشاه، کردستان، لرستان و خوزستان و نیز وجود سدهای متعدد، تاسیسات و شبکه‌های ذخیره آب و کنترل سیلاب دارای اهمیت ویژه‌ای است. به علاوه در سال1400، مصارف آب کشاورزی از این رودخانه از 3/915میلیارد مترمکعب به 7/433میلیارد مترمکعب خواهد رسید (حدود 90درصد افزایش خواهد یافت). همچنین سطح کشت آبی در سال1400 از 378164هکتار به 691803هکتار می‌رسد و بیش از 82درصد افزایش می‌یابد. تولید برقابی و کاربری‌های تفریحی و تفرجگاهی نیز برای آن درنظر گرفته شده است لذا کرخه اهمیت ویژه داخلی و حتی بین‌المللی دارد و در دنیا به‌نام KBR یا همان Karkheh River Basin معروف است. از این‌رو مطالعات گسترده‌ای در قالب پایان‌نامه‌ها در دانشگاه یزد (حوضه اسکندری از زیرحوضه‌های زاینده‌رود) در دانشگاه گرگان در قره‌سو و حوضه رودخانه کن با همکاری من در حال انجام است. چند تز کارشناسی ارشد و رساله دکتری نیز در دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، دانشگاه یزد، دانشگاه گرگان و واحد علوم و تحقیقات تهران و دانشگاه محقق اردبیلی و دانشگاه ساری با کمک اینجانب در حال انجام است که ان‌شاالله خیلی از موارد را دربرخواهد گرفت لیکن هنوز خیلی نیاز به‌کار است و باید همه حوضه‌ها را بررسی کنیم تا بشود با دقت نسبتا بالا سخن گفت. من در رساله خودم آمار 1965تا 2011 را مورد استفاده قرار دادم و برای کرمانشاه ریز مقیاس گردانی انجام شده و داده‌ها قابل اتکاست».
گزارشی برای سازمان ملل
سازمان ملل هر ساله از کشورهای مختلف جهان گزارش‌هایی دریافت می‌کند که در آن گزارش‌ها از تغییرات اقلیمی که در نقاط مختلف جهان روی داده است، اطلاعات علمی استخراج می‌کند. ایران نیز مانند بسیاری از کشورهای جهان هر ساله گزارشی از جزئیات تغییر اقلیم کشور به سازمان ملل ارائه می‌دهد. دکتر گودرزی به‌عنوان یکی از افراد موثر در تهیه این گزارش می‌گوید: «کشورهای توسعه‌یافته، گزارش‌های مستمر ملی را بر مبنای برنامه‌های اقدام ملی خود تهیه و بخش‌هایی از آن‌را به سازمان ملل ارسال می‌کنند.
کشور ما نیز در این زمینه تا‌کنون 2 گزارش تهیه کرده است البته ما هنوز برنامه اقدام ملی خود را تکمیل نکرده‌ایم. در حال حاضر مشغول تهیه گزارش سوم ملی خودمان هستیم که تیمی از بهترین متخصصان امر در بخش‌های مختلف در حال کار هستند. اینجانب نیز با همکاری کارشناسان خبره در حال تهیه بخش جنگل و مرتع و زراعت و کشاورزی آن هستم. مسئولیت اصلی با سازمان محیط‌زیست کشور است که گزارش ملی را تدوین، بررسی، صحت سنجی و ارائه و بعد بخش‌ها یا تمامی آن را برای سازمان ملل ترجمه و ارسال کند».
شهرها؛ بزرگ‌ترین قربانیان
مدت‌هاست گفته می‌شود شهرهای کشور از اقلیم طبیعی خود خارج شده‌اند. به‌عنوان مثال دیگر شهر تهران شهر انار و چنار نیست. همچنین بسیاری از شهرهای کشور دچار تغییر اقلیم شده‌اند. گودرزی مهم‌ترین ویژگی تغییر اقلیم در شهرهای کشور را افزایش دمای منطقه‌ای می‌داند. او می‌گوید: «چند ویژگی بارز در این زمینه وجود دارد. پایان زودهنگام سرمای زمستانه نخستین ویژگی آن است. کاهش بارش برف و در نتیجه عدم‌تغذیه مناسب منابع آب‌های زیرزمینی از دیگر اتفاقاتی است که قابل مشاهده است؛ همچنین تغییر پهنه اقلیمی رایج. پهنه اقلیمی رایج یعنی همان اقلیمی که مردم به آن عادت دارند؛ مثلا اقلیم آذربایجان نیمه مرطوب سرد است. تغییر پهنه‌های اقلیم کشاورزی از دیگر مشخصه‌هایی است که در نتیجه افزایش دما رخ داده است. همچنین رشد و عملکرد گیاهان در اثر افزایش دما تغییرات منفی داشته‌است. این موضوع باعث یک اتفاق شده است که به آن تغییر ضریب آسایش زندگی از دیدگاه اقلیمی می‌گوییم. این موضوع به‌معنای آن است که در منطقه‌ای که به‌صورت سنتی قابلیت کشت و بازده مناسبی را در نوعی از محصول کشاورزی دارد در آینده یا قابلیت کشت خود را از دست می‌دهد یا بازده و عملکرد محصولات از نظر کمی و کیفی دچار اختلال می‌شود».
اما به گفته مجری طرح راهبردی تغییر اقلیم کشور اتفاق دیگری هم که رخ داده است کاهش 10تا 15درصدی بارش‌هاست که منجر به اتفاقاتی نظیر کمبود آب شرب شهری و کشاورزی، برداشت زیاد و بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی و افت سطح آب‌های زیرزمینی می‌شود. با ظرفیت نگهداری آب در خاک بارش‌های باران به جای تغذیه منابع آب‌های زیرزمینی موجب شست‌و‌شوی خاک‌های زراعی مرغوب از طریق زهکش‌های طبیعی می‌شوند. همچنین کاهش ذخیره آبی سدها، کاهش تولید برقابی را شامل می‌شود.
«تغییرات فصلی بارش نیز با افزایش بارش‌های تابستانه و زمستانه، تغییر نوع بارش زمستانه از برف به باران و جابه‌جایی بارش به سمت انتهای فصول جلوه‌ای دیگر از تغییر اقلیم است. پدیده‌های حدی اقلیمی نظیر توفان، تگرگ، سرما و گرمای شدید و غیرمترقبه و خشکسالی و نسبت به دوره آماری افزایش می‌یابند.»؛ این بخش دیگری از سخنان دکتر گودرزی است.
آینده‌ای مبهم در انتظار شهرهاست
اما چه چیزی پیش روی شهرهای کشور است؟ آینده شهرهای کشور با بروز تغییر اقلیم چه خواهد شد؟ این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه سخن علمی در مورد ایران با این همه تنوع کاری بسیار سخت است، می‌گوید: «ما هنوز در ابتدای راه هستیم و باید تحقیقات زیادی با یک همت بلند و در بخش‌های مختلف و با مشارکت کامل و همکاری مؤثر ارگان‌ها انجام شود و البته تحقیق باید صد درصد دقیق، علمی و فرابخشی باشد. می‌توان به‌طور کلی گفت بسیار پرمحتمل است بتوان این همه تغییر در ابعاد مختلف که در روندهای پارامترهای ا قلیمی از نظر زمانی و مکانی اتفاق افتاده را به نوسانات طبیعی اقلیمی نسبت داد».او تأکید می‌کند که باید ما آمادگی لازم برای سازگاری با تغییرات اقلیمی را به‌دست بیاوریم. گودرزی معتقد است که واژه مقابله با تغییر اقلیم و هر پدیده دیگر در طبیعت صحیح نیست چون توان مقابله نداریم. او می‌گوید: «حتی اگر هم‌اکنون توان توقف تمام و کمال تمامی فعالیت‌های آلاینده و منتشر‌کننده گازهای گلخانه‌ای در جهان را هم داشتیم باز هم سال‌ها و بلکه دهه‌ها طول می‌کشید تا به شرایط سال مبنا برسیم لذا باید به فکر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای باشیم و در عین حال به‌دنبال راه‌های سازگاری در بخش‌های مختلف باشیم. همچنین بایدبا برنامه اقدام ملی در تمامی بخش‌ها اقدام به سیاستگذاری‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و درازمدت کنیم، در غیر این‌صورت با محدودیت‌های بسیار جدی در تمامی عرصه‌ها مواجه خواهیم شد که محدوده وسیعی از مشکلات از تأمین آب شرب و صنعت گرفته تا امنیت غذایی؛ ضررهای اقتصادی و طغیان آفات و بیماری‌های مختلف و مشکلات بهداشتی، تنفسی، افت تولید، مهاجرت و... را در بر می‌گیرد».
نمودارهای زیر تغییرات بارش و دما را نشان می‌دهد. نمودار اول روند بارش و نمودار دوم روند دما را در ایستگاه کرمانشاه نشان می‌دهد
