سرزمین رؤیاهای شیرین کودکانه!

فراموش نکنید بچه‌ها برای اینکه کاری را یاد بگیرند باید بارها آن را تکرار کنند. به‌علاوه آنها عاشق تکرار کردن هستند و آنقدر تکرار می‌کنند تا کارشان را به خوبی انجام دهند؛ مثلا وقتی برای آنها حرف آشنایی را دوباره و چندباره تکرار می‌کنید، می‌توانید آثار شادی و لذت را در وجودشان احساس کنید.

لحظه‌ای به رفتار کودک خود بنگرید! او دست و پایش را تکان می‌دهد، با صداهای عجیبی شما را فرا می‌خواند، می‌خندد، گریه می‌کند و... اما همه این کارها به این دلیل است که می‌خواهد بیشتر بشناسد، یاد بگیرد و با اطرافیان خود ارتباط برقرار کند. در واقع یادگیری با تجربه کردن و انجام دادن حاصل می‌شود که این امر در کودکان از طریق بازی کردن صورت می‌گیرد. کودکان فقط با نگاه کردن به اشیا آموزش نمی‌بینند بلکه از طریق تجربه و لمس کردن اشیاست که می‌آموزند و آموخته‌هایشان را به‌کار می‌گیرند.

بازی

برای بازی تعاریف زیادی شده؛ بازی فعالیتی است که با زور و اجبار توأم نباشد و انجام آن سبب لذت و آرامش‌شود یا اینکه بازی وسیله‌ای است که کودک توسط آن می‌تواند از فشارهایی که محیط به او تحمیل می‌کند، رها شود. کودک با بازی کردن رفتار خود را متعادل می‌کند؛ یعنی می‌تواند با جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، سازش حاصل کند. در واقع بازی عبارت است از ابراز وجود کودک، بدون ترس!‌

بازی جزء طبیعت کودکان است و در حکم یک نیاز غریزی مثل آب و غذاست که نه‌تنها می‌تواند به کودک برای رفع نیاز جسمی‌اش کمک کند بلکه فرصتی در اختیار او می‌گذارد تا بتواند از نظر روانی هم ارضا شود. در واقع او از طریق بازی فشارهای درونی خود را تخلیه می‌کند. کودک در ماه‌های نخست تولد به شخصیت خود پی می‌برد که این شناخت را می‌توان در خلال حرکات او دید. البته تربیت و آموزش صحیح می‌تواند در میزان این شناسایی مؤثر واقع شود و یکی از بهترین وسایلی که می‌تواند آموزش و تربیت ایجاد کند نیز بازی است زیرا کودک در خلال آن به کشف محیط خود می‌پردازد و نخستین گام‌ها را برای اجتماعی شدن برمی‌دارد. بدین‌ترتیب او کم‌کم یاد می‌گیرد چگونه بر دیگران تأثیر بگذارد و از آنها تأثیر بپذیرد. کودک هنگام بازی از حواس مختلف خود کمک می‌گیرد و با صداهای مختلف آشنا می‌شود که این کار سبب تقویت حواس او می‌شود.

اسباب‌بازی

اسباب‌بازی‌ها در حکم وسایلی هستند که کودک را از دنیای درونی خود بیرون می‌کشند و به ارتباط او با دنیای بیرون کمک می‌کنند و بدین‌ترتیب سبب می‌شوند کودکان خود را با دنیایی که در آن زندگی می‌کنند ارتباط دهند و به تجربه‌های محدودشان وسعت بیشتری ببخشند. در حقیقت اسباب‌بازی برای کودک تجربه‌آفرین است و تجربه هم چیزی نیست جز تقویت هوش.

اسباب‌بازی‌ها توجه کودک را به‌خود جلب می‌کنند و بدین‌ترتیب می‌توان از آنها به‌عنوان وسیله‌ای برای تعلیم مفاهیم مختلف استفاده کرد؛ زیرا می‌توان با آن مفاهیمی مانند رنگ، تعداد، شکل، اندازه، جنس و حجم را به او آموزش داد. به‌علاوه می‌توان از آن برای تشخیص رشد اجتماعی، شخصیتی و هوشی نیز استفاده کرد و به‌تدریج و با بزرگ‌تر شدن کودک اسباب‌بازی‌ها می‌توانند باعث رشد اجتماعی بیشتر او شوند زیرا اسباب‌بازی‌هایی که کودکان به‌طور گروهی با آنها بازی می‌کنند، آنها را مجبور به رعایت نکات اجتماعی می‌کنند؛ مثلا در خلال بازی‌های گروهی کودک مفاهیم اجتماعی مختلف مانند نوبت گرفتن، صبر و حوصله، احترام به حقوق دیگران، افزایش حس اعتماد به نفس، شکست، پیروزی و... را یاد خواهد گرفت.

در واقع بازی موقعیت و فرصتی را فراهم می‌آورد تا کودک احساسات و مشکلات خود را نشان دهد. یعنی برخلاف بزرگسالان که مشکلات خود را آگاهانه با دیگران در میان می‌گذارند، کودکان کاملا ناخودآگاه از طریق اسباب و وسایل بازی می‌توانند تمایلات و ناراحتی‌های خود را نشان دهند؛ مثلا وقتی کودک در اتاق بازی با بعضی عروسک‌ها یا وسایل خود بازی می‌کند، در نحوه بازی با آنان چگونگی احساس خود را نسبت به اعضای خانواده یا اطرافیان نشان می‌دهد؛ مثلا گاهی آرام با عروسک‌ها یا وسایلش بازی می‌کند ولی گاه بسیار خشن و عصبانی آنها را به اطراف پرت می‌کند؛ چون هر کدام از وسایل بازی برای او در حکم یکی از اعضای خانواده یا دوستانش هستند البته گاهی کودک مشکلات رفتاری خود را به تنهایی نشان نمی‌دهد و در بازی‌های گروهی بیشتر و بهتر می‌تواند آنها را آشکار کند.

انتخاب اسباب‌بازی

قطعا هدف از تهیه اسباب‌بازی فقط سرگرم کردن کودک نیست. اسباب‌بازی باید به رشد جسمی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی کودک کمک کند. در واقع اسباب‌بازی خوب در حکم یک مربی خوب است چون کودک به وسیله آن شخصیت خود را می‌سازد و نقش و روابط اجتماعی‌اش را پرورش می‌دهد. بازی‌ها و سرگرمی‌های کودکانه در حقیقت سبب تقویت فکر و کار جدی او در بزرگسالی می‌شوند. برای نزدیک شدن به کودکان باید دنیای آنها را شناخت و با ویژگی‌های آن آشنا شد. در غیراین صورت نمی‌توانیم پایه‌های محکمی در دنیای آنها برقرار کنیم تا بدانیم چرا بازی می‌کنند؟ چه وسیله‌ای، چه غذایی، چه کتابی، چه قصه‌ای و... را دوست دارند؛ هرگز نمی‌توانیم به دنیای آنها نزدیک شویم. به همین‌خاطر اهمیت دادن به اسباب‌بازی‌ها و بازی کودکان و کتاب‌ها و قصه‌های مورد علاقه‌شان امری است الزامی که براساس آنها می‌توان با راه‌های تربیت و شناخت کودک بیشتر آشنا شد. عوامل مؤثر در هر بازی چه با وسیله یا بدون آن عبارتند از سن کودک، جنسیت، هوش و استعداد کودک، فرهنگ جامعه، میزان آزادی عمل برای کودک، مکان بازی و... . بازی برخلاف اعتقاد بسیاری از افراد وقت تلف کردن نیست بلکه کودک را به سمت بسیاری از موقعیت‌هایی که برای تکامل او ضروری است سوق می‌دهد؛ یعنی ارزش تربیتی، جسمانی، فرهنگی و درمانی دارد. اسباب‌بازی‌ها زمینه‌ساز رشد اندیشه و خلاقیت در کودک هستند. آنها گاهی سبب حیرت، کنجکاوی و تعجب او می‌شوند که همین موضوع می‌تواند بر آغاز درک کودک و راهی به سوی شناخت و آگاهی او باشد.

اسباب‌بازی‌ها شکل مشخص و از پیش تعیین‌شده‌ای دارند که برای گروه سنی خاصی درنظر گرفته می‌شوند و با توجه به این موضوع تقسیم‌بندی شده‌اند؛ اسباب‌بازی‌های ویژه نوزادان، وسایلی برای جلب توجه کودک و ایجاد تحرک در او، اسباب‌بازی‌هایی برای تقویت مهارت‌های دست و هماهنگی چشم و دست، اسباب‌بازی‌هایی برای تقویت قوه تشخیص کودک و قدرت تکلم و بیان او و... .

قبل از اینکه به کودک اسباب‌بازی بدهید بهتر است او را با مهارت‌های خاصی آشنا کنید؛ مانند تماشا کردن و دنبال کردن اشیا یا اطرافیان با چشم، کنترل کردن سر، بازو و انگشتان، گرفتن، لمس و کشف کردن اشیا و پاسخ‌های ساده به اطرافیان مانند لبخندزدن، سر تکان دادن یا گوش دادن به صداهایی که از اشیای مختلف ایجاد می‌شود.

اولین بازی اجتماعی کودک با بزرگ‌ترهاست؛ به‌خصوص در ماه‌های نخست، ‌کودک خیلی کم به اشیا علاقه نشان می‌دهد و بیشتر مجذوب افراد و مردم می‌شود. بدین‌ترتیب می‌توان با او بازی‌هایی مثل دست زدن به بینی، ‌ساق و انگشتان را انجام داد؛ حتی یک خنده ساده یا کشیدن لپ‌های کودک هم مفید است. کودک از بازی‌هایی که لمس شود لذت می‌برد و معمولا می‌خندد اما به‌کار بردن اسباب‌بازی در تولید و تکرار این تجربیات نقش بسیار مهمی دارد. پس برای آموزش کودک باید از لحظه تولد او آغاز کرد. ابتدا باید روی ساده‌ترین پاسخ‌هایی که او می‌دهد کار کنید. با توجه به اینکه نوزادان ترجیح می‌دهند نگاهشان به سطوحی باشد که صاف و مسطح نباشد؛ می‌توان از هر وسیله روشن متحرکی که توجه کودک را جلب کند استفاده کرد. اسباب‌بازی‌هایی که بالای تخت کودک آویزان می‌شوند هم معمولا برای او جالب هستند و حرکات و رنگ آنها باعث می‌شود کودک از آنها لذت ببرد.

اسباب‌بازی‌هایی مانند جغجغه که به تحریکات لمسی و حرکتی کودکان پاسخ می‌دهند و تولید صدا می‌کنند برای بازی در ماه‌های نخست تولد بسیار مناسبند. البته اگر صدای آنها خیلی بلند و ناگهانی باشد ممکن است کودک را بترساند. جنس این وسایل نباید از پلاستیک‌های نامناسب و شکننده باشد چون باعث بریدگی دست کودک می‌شوند. بهتر است اینگونه وسایل طوری انتخاب شوند که اجزایشان به راحتی از هم جدا شوند.

وسایلی برای جلب توجه کودک

به‌تدریج با بالاتر رفتن سن کودک، ‌اسباب‌بازی‌هایی را برایش انتخاب کنید که ضمن جلب توجه او، احساس آرامش و امنیت را برایش به ارمغان بیاورد؛ مثلا یک دختربچه 3 ساله از بغل کردن عروسکی زیبا یا یک خرس نرم کوچولو احساس خوبی خواهد کرد، طوری که حتی بسیاری از آنها به‌گونه‌ای به این نوع وسایل خود عادت می‌کنند که حتی نمی‌توانند بدون آنها از خانه خارج شوند یا بخوابند! البته دقت کنید هیچ‌گاه کودک را به وسایل خود وابسته نکنید؛ زیرا پرورش بیش از حد این حس می‌تواند در بزرگسالی برای او دردسرآفرین شود و کم‌کم شخصیت او را به سوی افراد وابسته سوق دهد. همچنین باید مراقب باشید جنس اسباب‌بازی‌هایی که برای فرزندتان انتخاب می‌کنید، از نوع حساسیت‌زا یا مواد رنگی نامناسب و غیراستاندارد نباشد.

دسته دیگری از اسباب‌بازی‌هایی که نظر کودکان را بسیار به‌خود جلب می‌کند وسایلی هستند که غلتان یا لرزان هستند؛ مانند توپ. توپ‌ها اسباب‌های مناسبی هستند و بعضی از انواع آنها هنگام غلتیدن تولید صدا می‌کنند که همین موضوع می‌تواند برای کودکان تحریک‌کننده و جالب باشد. به‌تدریج باید وسایلی برای کودک انتخاب کنید که هنگام چهاردست و پا رفتن، سبب تقویت عضلات او شوند. برای این کار می‌توانید از ماشین‌هایی استفاده کنید که سر آنها نخ بسته شده که کودک می‌تواند نخشان را بکشد و آنها را به حرکت درآورد.

ابتدا کودک زمان زیادی با نخ بازی می‌کند، صبر داشته باشید و به او فرصت دهید. او می‌تواند در این حالت نیز تجربیات زیادی کسب کند.

کودک کم‌کم یاد می‌گیرد چگونه پاسخ‌هایش را کنترل کند. در این هنگام است که او می‌تواند لذت بیشتری از اسباب‌بازی‌هایی که پیچیده‌تر هستند ببرد. یادگیری این مهارت از 7 ماهگی به بعد حاصل می‌شود، زمانی که او می‌تواند اسباب‌بازی‌هایش را از یک دست به‌دست دیگر بدهد، آنها را بیندازد و نگاه کند که کجا می‌افتند. بدین‌ترتیب حس کنجکاوی او بیشتر رشد می‌کند و خودش هم علاقه بیشتری به بازی کردن نشان می‌دهد.

به‌طور کلی برای تشخیص اسباب‌بازی مناسب می‌توان این نکات را مدنظر قرار داد:‌
- باید بین اسباب‌بازی و توانایی‌های او ارتباط مستقیمی برقرار باشد زیرا اسباب‌بازی خوب کودک را به حرکت و تفکر وادار می‌کند.
- هرگز اسباب‌بازی‌ای انتخاب نکنید که صرفا جنبه تزیینی داشته باشد و آنقدر گران باشد که نخواهید کودک آن را خراب کند یا دلتان بخواهد آن را همانگونه در کمد نگهداری کنید! هیچ‌گاه لذت کشف و بازی‌کردن را از کودک نگیرید.
- اسباب‌بازی‌های خوب انگیزه و محرک مناسبی برای کودک به همراه دارند چون معمولا وسایلی برای پاداش دارند. وقتی کودک رنگ‌ها را هماهنگ یا پازلی را حل می‌کند، ‌این موفقیت در حکم پاداشی است که او دریافت می‌کند.
- اسباب‌بازی‌هایی انتخاب کنید که با توجه به سن کودک موقعیت یادگیری مناسبی در اختیارش قرار دهند.
- کم‌کم به کودک اجازه بدهید خودش اسباب‌بازی مورد علاقه‌اش را انتخاب کند. البته با توجه به توانایی خود برای پرداخت هزینه آن یا بسیاری عوامل دیگر حتما او را راهنمایی کنید تا قانع شود می‌تواند انتخاب مناسب‌تری داشته باشد.