NPT خود قرارداد منع گسترش تسلیحات اتمی در دنیاست. وقتی که در سال 1968 قرارداد NPT مصوب شد، در آن برهه قرار شد کشورها به‌صورت یک بسته به اصول NPT بنگرند که در واقع یکی از مهم‌ترین آنها بحث خلع سلاح جهانی بود، اما مسئله‌ای که پیش آمد این بود که 5کشور دارای تسلیحات هسته‌ای یعنی آمریکا، روسیه، چین، انگلیس و فرانسه که در آن زمان به‌عنوان کشورهای دارنده تسلیحات هسته‌ای در NPT به رسمیت شناخته شدند، هیچ وقت حاضر نشدند دربرابر تعهد خلع سلاح هسته‌ای خود عمل کنند. در واقع سایر کشورها از جمله کشورهای جنبش عدم‌تعهد این قرارداد را به‌صورت یک بسته پذیرفتند تا در کنار مسئله خلع‌سلاح، از حق استفاده صلح آمیز از انرژی هسته‌ای بهره‌مند باشند، اما در عمل چنین اتفاقی نیفتاد، چرا که نگرش قدرت‌های بزرگ به مسئله خلع سلاح طی زمان متفاوت شد.
از سال 1968 دو قدرت آمریکا و روسیه سعی کردند در قالب قراردادهای START و SALTو در سال‌های اخیر SORT به‌گونه‌ای به موضوع توجه کنند اما در عمل نتوانستند به چنین هدفی دست یابند. علت اصلی این عدم‌موفقیت دیدگاه‌های متفاوت کشورها به این موضوع است. دیدگاه آمریکا و انگلیس تا حدودی نسبت به خلع سلاح هسته‌ای جهانی نزدیک است. اگرچه این کشورها در ظاهر از دنیای بدون سلاح هسته‌ای سخن می‌رانند، اما تمایل لازم را نشان نداده‌اند. روسیه و فرانسه در این میان دیدگاه متفاوتی دارند؛ این دو کشور سلاح هسته‌ای را امری بازدارنده و پرستیژی درنظر می‌گیرند و به همین دلیل به سمت آن حرکت نمی‌کنند. دیدگاه چین نیز در این میان درخور توجه است. این کشور اعلام کرده که اگر سایر کشورها به سمت جهان عاری از سلاح هسته‌ای حرکت کنند، چین نیز موافق است و سلاح‌های هسته‌ای خودش را از بین می‌برد.
2کشور هند و پاکستان به‌دلیل بازدارندگی و رژیم صهیونیستی به‌دلیل حفظ انحصار سلاح‌های اتمی در منطقه خاورمیانه، اساساً به‌دنبال خلع سلاح هسته‌ای نرفته‌اند. در این شرایط کشورهای جنبش عدم‌تعهد که ایران نیز عضو آن است احساس می‌کنند که میان 3اصل NPT توازن برقرار نیست. در مورد کشوری مانند ایران سؤال اینجاست که کشورهای دارای سلاح اتمی به‌خصوص آمریکا بیش از حد بر جنبه منع گسترش تسلیحات هسته‌ای در برنامه هسته‌ای ایران تاکید می‌کنند تا موضوع استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای. کشور ما اعلام کرده که نیاز به اورانیوم 20درصد غنی شده برای مصارف دارویی رآکتور تحقیقاتی تهران دارد و این براساس اصل استفاده صلح آمیز از انرژی هسته‌ای جزو حقوق ایران محسوب می‌شود و حتی دنیا ملزم است تا این اورانیوم را در اختیار ایران قرار دهد. اما کشورهای غربی از همکاری سرباز می‌زنند.
این خود نوعی تبعیض در عدم‌توازن در اصول NPT است که آینده این قرارداد را با چالش جدی روبه‌رو می‌کند؛ یعنی بدون اینکه به کشورها امتیازی بدهد آنها را ملزم به رعایت قواعد و مقررات بسیار سخت می‌کند. بسیاری از کشورهای عرب در منطقه خاورمیانه مانند مصر معتقدند که NPT یک ابزار فریب‌دهنده است که کشورهای قدرتمند جهان از آن برای محروم کردن سایر کشورها از حقوق‌شان مورد استفاده قرار می‌دهند. چالش اساسی دنیای امروز این است که موضوع خلع سلاح هسته‌ای در NPT اندکی مغفول مانده است. کشورهای غربی به‌خصوص آمریکا با مسئله خلع سلاح عمومی هسته‌ای در منطقه خاورمیانه مشکل دارند، چرا که نمی‌خواهند تحت هیچ شرایطی انحصار هسته‌ای اسرائیل در منطقه به چالش کشیده شود. این درحالی است که ایران در سال 1974 نخستین کشوری بود که موضوع خاورمیانه عاری از سلاح هسته‌ای را مطرح کرد و تا به امروز هم فعالانه به‌دنبال آن است.
* رئیس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه
