اصولا فضاهای شهری تا چه اندازه قادر به ایجاد احساس تعلق در شهروندان است؟ تهران به‌عنوان کلانشهری شلوغ و پرتحرک آیا دارای فضای شهری مناسب برای زیست شهری است؟ اینها سؤالاتی است که جامعه شهری با آن مواجه است.
فضاهای شهری به‌عنوان نقاطی از شهر که شهروندان زمان‌هایی از زندگی شهری خود را به پرسه زدن در آن اختصاص می‌دهند تاثیر زیادی بر احساس تعلق به یک شهر و گذران مناسب اوقات فراغت و تعامل با دیگر ساکنان شهرهای بزرگ دارد. روابط اجتماعی مناسب در این نقاط از شهرهای بزرگ امکانپذیر است و شهروندان در این نقاط است که با حقوق شهروندی و هنجارهای اجتماعی آشنا می‌شوند.
بوستان‌های شهری، پیاده‌روها، مراکز فرهنگی حتی سالن‌های ورزشی و ورزشگاه‌ها به نوعی با موضوع فضاهای عمومی در ارتباط هستند.
فضاهای شهری کدامند و چه ویژگی‌هایی دارند؟
دکتر محمدتقی رهنمایی از اساتید شهرسازی در ایران که مدتی نیز دانشیار گروه جغرافیای انسانی دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران نیز بوده است در گفت‌وگو با همشهری درباره مفهوم فضاهای شهری و ویژگی‌هایش می‌گوید: اصولا فضاها در طبقه‌بندی و تقسیم‌بندی به دو دسته تقسیم می‌شوند. یکسری فضاهای شخصی و خصوصی است که به‌عنوان حریم شهروندان سعی می‌شود از نظر گل‌کاری و چیدمان وسایل و آسایش و فضای سبز براساس سلیقه شخصی تجهیز شود. مورد دیگر فضای عمومی است که خود به چند دسته تقسیم می‌شود و رابطه شهروندان با این فضاها نیز متناسب با نیاز آنها متفاوت است.
محمدتقی رهنمایی پیاده‌روها را به‌عنوان یکی از فضاهای عمومی در شهرها حائز اهمیت می‌داند. رهنمایی می‌گوید: سرعت حرکت شهروندان در پیاده‌روها بسیار کندتر از فضایی است که در خیابان‌های اصلی جریان دارد. در مجاورت پیاده‌روها‌ست که انواع خدمات درمانی و بهداشتی و اداری و فرهنگی به شهروندان ارائه می‌شود و مراجعات شهروندان به این فضاها نیز از طریق پیاده‌روها صورت می‌گیرد.
آنطور که این استاد شهرسازی می‌گوید پیش از اینکه طی سال‌های اخیر سطح پیاده‌روها نوسازی شود، توجه جدی به موضوع پیاده‌رو به‌عنوان یکی از فضاهای عمومی شهر نمی‌شد و پیاده‌روها تنها به یک فضای اضطراری برای عبور و رسیدن به مقصد تبدیل شده بود.
به گفته وی، فلسفه وجودی پیاده‌راه و زون پیاده دو مفهوم در مقوله شهرسازی هستند که در دهه1960 در غرب مورد توجه قرار گرفتند. ایجاد زون پیاده به‌دلیل افزایش میزان حضور شهروندان در فضای عمومی اهمیت دارد. این موضوع نیز از آن جهت که رابطه‌ای میان شهروندان با فضای عمومی ایجاد می‌شود و نگاه به فضای عمومی را عمیق‌تر می‌کند اهمیت دارد.
محمدتقی رهنمایی تاکید می‌کند تجهیز پیاده‌روها و پیاده‌راه‌ها در به‌وجود آوردن تعاملات اجتماعی اهمیت زیادی دارد و از اینجاست که مبلمان شهری مربوط به این پیاده‌راه‌ها، نورپردازی و کف‌سازی می‌شود و موضوع ایمنی آنها مطرح می‌شود. رهنمایی می‌گوید: متأسفانه در سطح شهر تهران و دیگر شهرهای بزرگ کشور انواع صندوق‌ها، تابلوها، آفتابگیرها و نورگیرها نصب شده است که هیچکدام نیز در جای خود قرار نگرفته و استانداردی برای نصب آنها تعریف نشده است.
کارشناسان شهرسازی تاکید دارند که شهرداری امروز ناچار به پرداختن تاوان ندانم کاری‌های گذشته در طراحی فضاهای شهری است.
دکتر رهنمایی نیز بر این موضوع تاکید می‌کند که فضاهای شهری در ایران بیشتر برای عبور اتومبیل‌ها درنظر گرفته شده بدون آنکه توجه زیادی به عنصر انسان و شهروند داشته باشد.
میادین نیز به‌عنوان یکی دیگر از فضاهای عمومی در شهرهای بزرگ بخش دیگری از فضاهای شهری است که باید مورد توجه قرار بگیرد. توجه به میادین درشهرها نباید تنها معطوف به تزیین آنها باشد، بلکه براساس آنچه کارشناسان شهرسازی بر آن اذعان دارند، میادین حافظه‌های تاریخی شهرها هستند.
رهنمایی می‌گوید: موضوع میادین به‌عنوان یکی از فضاهای شهری در شهرهای بزرگ به‌ویژه در تهران نیازمند مطالعه وسیع و عمیق به‌منظور بازشناسی است.
وی ادامه می‌دهد: میدان بهارستان در تهران را درنظر بگیرید یا به میدان‌های انقلاب، فلسطین، ونک و ولیعصر نگاه کنید، چه چیزی از هویت و تاریخ این میادین می‌دانیم؟ هیچ! بنابراین متوجه می‌شوید که خیلی ساده به موضوع میادین نگاه کرده‌ایم. میدان اعدام سابق که اکنون نام آن میدان محمدیه است، بخشی از تاریخ اجتماعی این مملکت و رابطه مردم و حکومت و پلیس را شکل داده است. درحالی‌که شهروندان این شهر چیزی در مورد آن نمی‌دانند. اینجاست که میادین اهمیت می‌یابند چون در ردیف متعلقات مردم و شهروندان قرار دارند.
آنطور که دکتر محمدتقی رهنمایی اشاره می‌کند اگر فردی از خارج تهران به پایتخت بیاید و در مورد میادین این شهر سؤال داشته باشد چه پاسخی داریم؟ بنابراین تعلق خاطر هم به‌وجود نخواهد آمد.
شهر و شهروند به‌عنوان دو عنصری که در رابطه متقابل با یکدیگر قرار دارند تا چه اندازه به یکدیگر تعلق خاطر خواهند داشت؟ شهر چگونه خود را می‌آراید و شهروند چگونه به شهری که در آن زندگی می‌کند علاقه‌مند خواهد شد؟
رهنمایی به رابطه عاطفی میان انسان و فضا و تاثیر این ارتباط در احساس تعلق شهروندان به محیط زندگی شهری می‌پردازد. در تعریف او تهران شهری است که درک ایجاد شده از آن بیشتر مفهوم تجاری یافته است. در این دیدگاه درک از شهر یعنی اینکه کجا می‌توان دکه‌ای برای پول درآوردن مستقر کرد یا کجا می‌توان چراغ راهنمایی، تابلوی ساختمان پزشکان و... نصب کرد. آنطور که وی می‌گوید نگاه اینچنینی به فضاهای عمومی شهر بسیار ساده‌انگارانه است. گروه دیگر از فضاهای عمومی در شهرها به‌عنوان متعلقات شهروندان، فضاهای سبز، تفرجگاه‌ها، بوستان‌ها و باغ‌هاست که به گفته دکتر محمدتقی رهنمایی، استاد شهرسازی در کشور، شهرداری در سال‌های اخیر رسیدگی خوبی به این فضاها داشته و مردم نیز از وجود آنها لذت می‌برند.
موضوعی که رهنمایی درخصوص چنین فضاهایی به آن اشاره می‌کند نگهداری و حفاظت از چنین فضاهای عمومی است. به گفته او پارک‌ها و فضاهای سبز از سوی دو گروه بازنشستگان و جوانان مورد استفاده بیشتری قرار می‌گیرد و فراهم آوردن سلیقه این دو گروه نیز کار آسانی نیست. علاوه برآن، این دسته از فضاهای عمومی باید مورد توجه بیشتر قرار گرفته و از وجود عوامل آسیب‌زا پاکسازی شوند. وی همچنین به مساجد، سینماها و فضاهای نمایشگاهی و فرهنگسراها به‌عنوان دسته دیگری از فضاهای عمومی اشاره می‌کند که نقش زیادی در شکل‌گیری تعاملات شهری و اجتماعی میان شهروندان دارد.
