اما این روزها سوآپ نفت از طریق ایران متوقف شده و دلایل آن روشن و دقیق اعلام نشده است. سوآپ، نامی انگلیسی است و معنای آن مبادله است. محموله‌های مبادله شده نیز مبدأ و مقصد مشخصی دارند. شرکت‌هایی که در ترکمنستان و قزاقستان و آذربایجان و... به تولید نفت اشتغال دارند بخشی از نفت خود را که به مشتری‌ها در آسیای جنوب شرقی می‌فروشند با طرف‌هایی در مناطق مختلف مبادله می‌کنند و بخشی از هزینه حمل‌ونقل را به سود تبدیل می‌کنند.
براساس اهداف وزارت نفت در دولت‌های قبلی، ترانزیت نفت و سوآپ، سود‌آور و مفید به حال اقتصاد کشور بوده است و سرمایه‌گذاری مناسبی برای افزایش سوآپ نفت تا 500 هزار بشکه و حتی تا یک میلیون بشکه در روز در کشور انجام شد.نفتی که در شمال کشور دریافت می‌شود در پالایشگاه‌های شمال کشور استفاده شده و به ازای آن نفتی که در جنوب تولید می‌شود در محل تولید به فروشندگان تحویل داده می‌شود.
این تجارت، بهره‌برداری از سرمایه‌گذاری‌های کشور را بهینه می‌کند و سود متناسبی نیز برای کشور دارد. 4 شرکت بین‌المللی سلکت انرژی تریدینگ، دراگون اویل امارات، ویتول سوئیس، کاسپین اویل دولوپمنت ایرلند در منطقه دریای خزر به مبادله نفت اشتغال دارند. این شرکت‌ها و یا شرکت‌هایی که زیرمجموعه آن هستند در تولید نفت خام در دریای خزر فعال هستند و با توجه به قراردادهای درازمدتی که با مشتری‌های خود دارند برای انتقال آن برنامه‌ریزی می‌کنند. با همه تلاشی که در گذشته انجام شد اما حجم انتقال نفت خام از طریق سوآپ از راه بنادر جنوبی کشورمان به 400 هزار بشکه در روز نرسید. علت آن نیز فقدان اعتماد شرکت‌های تولید‌کننده به بازار کشورمان بوده است. شرکت‌های تولید‌کننده نفت خام در خزر با وجود سودی که از این طریق عایدشان می‌شود از این کار پرهیز می‌کرد‌ند و نفت خام خود را به بازارهای دیگری انتقال می‌دادند.
اخیرا اعلام شده که وزارت نفت قرارداد مبادله نفت خام را با 4شرکت طرف قرارداد تمدید نکرده است.بدون شک افزایش هزینه‌های سوآپ یکی از مهم‌ترین دلایل در عدم‌تمدید قرارداد شرکت‌های خارجی طرف‌قرارداد با وزارت نفت می‌تواند عنوان شود اما وزیر نفت دولت دهم عوامل دیگری را نیز عنوان می‌کند که کمی عجیب است و هنوز هیچ توضیحی در مورد آن ارائه نشده است.
مسعود میرکاظمی علت توقف سوآپ نفت را زیانی اعلام کرد که از این راه نصیب کشور می‌شده است.وی افزوده است: در سالیان گذشته هیچ نفتی از کشور سوآپ نشده و تنها ایران نفت را از شمال کشور تحویل گرفته و با بازاریابی امور بین‌الملل آن را به‌فروش می‌رسانده است. درصورتی‌که معنی واقعی سوآپ تحویل نفت در شمال کشور و تحویل نفت با همان کیفیت در جنوب کشور به مقصد است. وی پس از این سخنان حتی ابعاد این ماجرا را بین‌المللی دانست و اعلام کرد که این مبادله باعث کاهش تولید نفت خام ایران شده و کشور از این محل نیز دچار ضرر و زیان شده است. وی گفت: با ایجاد بحران‌های جهانی و تأکید اوپک به کاهش تولید کشورهای عضو، ایران برای حفظ سوآپ در کشور تولید خود را کاهش داده و نفت همسایگان را به اسم سوآپ به فروش می‌رسانده، در حالی‌که در ازای هر بشکه نفت ایران با ضرری معادل قیمت جهانی نفت (به‌طور میانگین 69 دلار) مواجه شده است. میرکاظمی حتی تأکید کرد: قراردادی که امور بین‌الملل شرکت ملی نفت با کشورهای همسایه برای ترانزیت یا به نوعی سوآپ بسته بوده مبتنی بر دریافت نفت از کشورهای همسایه و بازاریابی برای فروش آن بوده است. چنین چیزی بدون شک قابل‌قبول نبوده و غیرقابل تصور است و باید سازمان‌های نظارتی در این مورد بررسی کنند که این امر چگونه عملی شده است.
میرکاظمی در اظهارات خود تأکید کرد: سوآپ بدین معنی است که کشور سوآپ‌کننده هیچ تعهدی نسبت به بازاریابی و فروش نفت طرفین قرارداد خود ندارد و تنها نفت را انتقال می‌دهد اما تاکنون امور بین‌الملل شرکت ملی نفت با دریافت یک‌دلار در ازای هر بشکه نفت دریافتی، بازاریابی برای فروش را نیز بر عهده گرفته بوده که این امر باعث کاهش تولید نفت کشور طی سالیان گذشته شده است چرا که ایران باید براساس تعهدات خود در اوپک، نفت به بازار عرضه می‌کرده و براین اساس ناچار بوده‌ایم تاکنون تولید خود را کاهش دهیم تا بتوانیم نفت کشورهای همسایه را بفروشیم.
وزیر نفت در ادامه به نکته اصلی اشاره کرد و گفت: به محض جلوگیری از سوآپ نفت به روش گذشته از سوی وی، کشورهای( شرکت‌های طرف‌قرارداد) طرف قرارداد حاضر شده‌اند قیمت قرارداد را از یک دلار در هر بشکه به 5 دلار افزایش دهند اما فعلا تصمیم بر توقف سوآپ است مگر آنکه بخش خصوصی وارد این عرصه شود.
به گفته این عضو هیأت دولت، در حال حاضر پیشنهادی از سوی اتحادیه صادر‌کننده فراورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی برای بر عهده گرفتن سوآپ در کشور به وزارت نفت ارسال شده و برای پیگیری بیشتر قرار است مذاکرات را شرکت ملی نفت ادامه دهد اما قطعا این مذاکرات نیز با لحاظ‌کردن منافع و سهم ملی خواهد بود. در گذشته شرکت نفتی‌ای تحت پوشش شرکت ملی نفت و سازمان بازنشستگی نفت موسوم به نفتیران اینترمدیت به‌عنوان واسطه این قرارداد عمل می‌کرد و به ظاهر وزارت نفت قصد تغییر این شرکت را دارد.
در واقع با توجه به اظهارات وزیر نفت که اتحادیه صادرکنندگان فراورده‌های نفتی پیشنهادهایی برای انجام سوآپ ارائه داده‌اند به این معنی است. آنچه وزارت نفت کشورمان در آن نقش دارد تعیین شرکت واسطه مبادله نفت خام در کشور است نه طرف فروشنده وخریدار. اما آنچه معاون‌بین‌الملل وزارت نفت از این ماجرا بیان می‌کند کمی متفاوت است. حسین نقره‌کار شیرازی درباره دلایل توقف سوآپ نفت خام در ایران با بیان اینکه در حال حاضر مذاکرات برای تعیین یک فرمول و قیمت واقعی سوآپ نفت در حال انجام است، گفت: در سوآپ نفت خام باید منافع ملی حفظ شود.
وی به نکته دیگری نیز اشاره می‌کند و آن اینکه با انجام سوآپ نفت باید بازارهای نفت خام ایران نیز حفظ شود. وی افزود: همچنین سوآپ نفت خام باید به اندازه نیازهای کشور انجام شود. این دو نکته نشان می‌دهد که وزارت نفت خواهان تضمین برای بازارهای نفت خام خود و تأمین برخی فراورده‌های نفتی از جمله بنزین برای کشور است. برخی از شرکت‌های طرف قرارداد با کشورمان تأمین‌کننده‌های عمده بنزین جمهوری اسلامی ایران هستند. این شرکت‌ها تحت فشار تحریم‌های بین‌المللی اعلام کرده‌اند که فروش بنزین به جمهوری اسلامی ایران را متوقف کرده‌اند.
در واقع تا زمانی که دولت طرف همه قراردادها باشد و درآمدهای ملی بخشی از سود و منافع شرکت‌ها، افراد، نهادها و سازمان‌های درگیر در ماجرا باشد بدون شک تضاد منافع، حوادث مشابه و تکراری را موجب می‌شود. به همین دلیل اهداف اقتصادی در طرح‌ها محقق نمی‌شود. برای مثال سال گذشته متوسط حجم سوآپ نفت خام از کشورهای حاشیه دریای خزر حدود 90میلیون بشکه در روز گزارش شد که براساس دستور رئیس‌جمهوری باید با متحول‌سازی سیاست‌ها و برنامه‌ها حجم سوآپ نفت ایران به حدود 300 هزار بشکه در روز افزایش یابد.
همچنین براساس برنامه پنجم توسعه باید حجم سوآپ نفت خام ایران از متوسط سالانه 5میلیون تن نفت و حدود 100هزار بشکه در روز به 18میلیون تن در سال و 317هزار بشکه در روز افزایش یابد، این در حالی است که سرمایه‌گذاری انجام شده و تأسیسات موجود در پایانه نفتی نکا شامل مخازن ذخیره‌سازی و شبکه انتقال، امکان سوآپ روزانه 500 هزار بشکه نفت را دارد.
