کتابخانه حسینیه ارشاد از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های کشور است. قرار گرفتن آن در منطقه 3 باعث شده است که بیشتر مراجعان آن از اهالی منطقه 3 و مناطق نزدیک باشند. این کتابخانه از معدود مراکز فرهنگی منطقه است که آمار و اطلاعات دقیقی از مراجعان خود دارد و تا مدتی دیگر، بخش الکترونیک و کتابخانه مجازی را نیز به امکانات خود اضافه خواهد کرد.
بر این اساس گفت‌و‌گویی کردیم با «مهرناز خراسانچی» رئیس کتابخانه حسینیه ارشاد . خراسانچی می‌گوید اگر شهروندان ساکن منطقه از امکانات این مرکز اطلاع پیدا کنند، تعداد اعضای محلی آن افزایش چشمگیری خواهد داشت. [آشنایی با هفته کتاب]
- وضعیت کلی کتابخوانی در منطقه 3 چطور است؟
مسلماً تحصیلات و رفاه روی سطح مطالعه شهروندان این منطقه تأثیرگذار است، ولی همان‌طور که در کل جامعه مشاهده می‌کنیم، کتابخوانی چندان رونقی ندارد.
- دلیل اصلی استقبال کم از کتابخانه‌ها را چه می‌دانید؟
شاید همیشه از کمبود کتاب یا فضای کافی صحبت شود، ولی باید گفت که مشکل اصلی کتابخانه‌های ما درست استفاده نکردن از کتابدار است. کتابدار کسی است که در این کار تخصص کافی دارد. در خیلی از مؤسسات و مراکز فرهنگی، یکی از کارمندان غیرمتخصص را برای اداره کتابخانه انتخاب می‌کنند، در حالی که برای فارغ‌التحصیلان این رشته سرمایه و زمان صرف شده تا به تخصص لازم برسند.
- در کتابخانه حسینیه ارشاد از کتابدار استفاده می‌شود؟
بله، از میان 30 کارمند ما 20 نفر کتابدارند. در واقع، کتابداران می‌توانند نظر مردم را به کتابخانه جلب کنند و آنها هستند که به کار کتابخوانی رونق می‌دهند. هرقدر هم که کتابخانه‌های بزرگ با کتاب‌های متعدد داشته باشیم اگر کتابدار باتجربه‌ای آن را اداره نکند، تبدیل به انبار کتاب می‌شود.
جامعه ما الان تفاوت میان دندانپزشک تجربی و دندانپزشک متخصص را فهمیده و به همین دلیل، تقریباً تمام دندانپزشکان، فارغ‌التحصیلان این رشته‌اند. اگر مردم به تغذیه روحی خودشان هم به اندازه تغذیه جسمی اهمیت بدهند، خواهیم دید که با حضور کتابداران کتابخانه‌ها پررونق می‌شوند.
- روزانه چند مراجعه‌کننده دارید؟ آیا بیشتر اهالی منطقه 3 هستند؟
ما در طول روز حدود 150 تا 200 مراجعه داریم که بیشترشان از منطقه 3 و محله‌های اطراف می‌آیند. تعدادی از اعضا هم از مناطق بسیار دوردستی مثل اسلامشهر، کرج، رودهن و جاده ساوه به کتابخانه حسینیه ارشاد می‌آیند.
- غیر از امانت کتاب، چه فعالیت‌های دیگری انجام می‌دهید؟
برخلاف تصور عمومی، کتابخانه فقط محلی برای امانت گرفتن و مطالعه کتاب نیست، بلکه طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های فرهنگی در آن انجام می‌گیرد. علاوه بر بخش عمومی ما ـ بخش نابینایان، بخش ناشنوایان، بخش مرجع، اسناد شنیداری، نشریات روز، آرشیو نشریات و بخش کودکان ـ کتابخانه مجازی هم در حال راه‌اندازی است. کلاس‌های آموزشی روان‌شناسی، رفتار با کودک، شاهنامه‌خوانی و از این قبیل هم در کتابخانه برپا می‌شود.
- کتابخانه مجازی در ایران چندان شناخته‌شده نیست و مسلماً آغاز به کار آن با استقبال شهروندان مواجه خواهد شد. این کتابخانه چطور ساخته می‌شود؟
در مرحله اول، صفحات کتابها و نشریات اسکن می‌شوند. بعد، باید این اطلاعات به صورتی قابل جستوجو تقسیم‌بندی شوند و با رعایت نکات فنی، در بانک اطلاعاتی قرار بگیرند. قصد داریم بخشی از نشریات و کتابهایی را که از تاریخ انتشار آنها 30 سال گذشته باشد به صورت دیجیتالی دربیاوریم.
- نسبت سنی کسانی که در طول روز به کتابخانه حسینیه ارشاد مراجعه می‌کنند چیست؟
در ساعات میانه روز، بیشتر افراد مسن مراجعان ما هستند، ولی در ساعت‌های 8 تا 9 صبح و همین‌طور 3 تا 4 عصر، تعداد مراجعان جوان افزایش پیدا می‌کند. کودکان هم بخش مهمی از مراجعان ما را تشکیل می‌دهند که علاقه زیادی به جست‌و‌جوی کامپیوتری منابع دارند. در 6 ماه اول امسال، بچه‌ها 6100 جلد کتاب امانت گرفته‌اند.
- توسعه کتابخانه حسینیه ارشاد در مقاطع خاصی انجام می‌شود یا دائمی است؟
کتابخانه اندام واره‌ای زنده و پویاست که هر یک از بخش‌های آن باید دائم در حال نو شدن باشد، وگرنه حیاتش را از دست می‌دهد. ما هم توسعه بخش‌های مختلف را به صورت مستمر دنبال می‌کنیم.
- چند عضو؟
تعداد کل اعضای کتابخانه که حداقل یک‌بار کتاب به امانت برده‌اند از سال 72، 3 هزار و 600 نفر تعداد اعضای معتبر که کارت آنها دارای اعتبار است و در ماه حداقل 5 کتاب امانت می‌گیرند. تعداد اعضای مرد؛ 2000 نفر تعداد اعضای زن؛ 600 نفر اعضای زیر 18 سال؛ 452 نفر
هر مدرسه حداقل 6 هزار جلد کتاب
مدرسه جایی است که در آن برای اولین‌بار با معنای کلماتی که در کتابها نوشته شده آشنا می‌شویم. اگرچه کودکان پیش از مدرسه کتاب را می‌شناسند، سرنوشت کتاب و کتابخوانی نتیجه آموزش‌هایی است که در مدارس دریافت می‌کنند.
زمانی که آمار مطالعه منتشر می‌شود، گروهی از کارشناسان شیوه‌های کاری مدارس و ایجاد علاقه‌مندی به مطالعه غیردرسی در مدارس را عامل اصلی بالا بردن میزان مطالعه در جامعه عنوان می‌کنند. در گفت‌وگو با «سعید صانعی» کارشناس ادبی آموزش و پرورش منطقه 3، فعالیت‌های این نهاد را در زمینه افزایش فرهنگ کتابخوانی در مدارس منطقه بررسی کردیم.
دفتر کارشناس ادبی آموزش و پرورش منطقه 3 پر از کتاب است و بسته‌های مختلف کتاب در گوشه و کنار چیده شده. برنامه‌ریزی کتابخانه‌های مدارس منطقه و حمایت از آنها از طریق این دفتر انجام می‌شود. سعید صانعی، کارشناس ادبی منطقه، می‌گوید: «منطقه ما برترین منطقه از نظر آموزشی است و نمره‌های بالای دانش‌آموزان از طریق مطالعه کتب درسی و کمک‌درسی به دست می‌آید اما آنچه ما به دنبال آن هستیم مطالعه کتب غیردرسی است.
می‌توان گفت در دبستان و راهنمایی حدود 80 درصد کتابهایی که مطالعه می‌شوند غیردرسی‌اند، ولی این عدد در دبیرستان‌ها به 60 درصد می‌رسد، چون دانش‌آموزان وقت زیادی را صرف درس خواندن برای موفقیت در کنکور می‌کنند.» مهم‌ترین کار تجهیز کتابخانه مدارس است.
پیش از این، ناشران کتابهایی را به مدارس می‌دادند که بعضاً نمی‌توانستند آنها را در بازار عرضه کنند، مانند کتابهایی که مشتری خود را از دست داده‌اند و توزیع آنها سودی ندارد. این کتابها به «ته‌انباری» شهرت دارند. فرسوده بودن بعضی از کتاب‌های موجود در کتابخانه‌های مدارس، قدیمی بودن آنها و همچنین وجود کتاب‌های غیرمرتبط با مقطع تحصیلی در کنار کمبود کتابدار و تجهیزات لازم مشکلاتی است که در کتابخانه‌های مدارس کشور به چشم می‌خورد.
در منطقه 3 برای این مشکلات راه‌حل‌هایی اجرا شده است. صانعی می‌گوید: «در حال حاضر، ناشران نمی‌توانند بصورت مستقل کتاب‌های خود را به مدارس بفرستند و انتشارات منادی تربیت وابسته به معاونت پرورشی و تربیت بدنی وزارت آموزش و پرورش کار بررسی کتابها را بر عهده دارد.
همچنین، در نمایشگاه یاد یار مهربان که برای اهدای کتب رایگان به مدارس برپا می‌شود، نمایندگان آموزش و پرورش کتابها را بررسی می‌کنند. برای نمونه در سال گذشته، 17 هزار جلد کتاب بررسی شد. بعضی از کتابهایی که با این روش به مدارس راه پیدا می‌کردند تخیل‌محور یا جنایی بودند و ذهن دانش‌آموزان را آشفته می‌کردند که از ورود آنها جلوگیری می‌شود.»
«شمیم اندیشه» از بزرگ‌ترین طرح‌هایی است که آموزش و پرورش منطقه 3 اجرای آن را در دست دارد. در این طرح، در 300 مدرسه منطقه سالیانه 2 نمایشگاه کتاب برگزار می‌شود. هر هفته 12 مدرسه در 3 مقطع مشمول طرح قرار می‌گیرند و در آنها از 100 تا 5 هزار عنوان کتاب عرضه می‌شود که این تعداد به فضای نمایشگاهی مدارس بستگی دارد.
دانش‌آموزان می‌توانند کتاب‌های مورد نیاز خود را با 20 درصد تخفیف و معلمان با 25 درصد تخفیف از شمیم دانش تهیه کنند. برای تجهیز کتابخانه‌ها هر کتاب با 30 درصد تخفیف عرضه می‌شود. نرم‌افزارهای علمی ـ آموزشی و نوشت‌افزار هم شامل 20 درصد تخفیف است. ملزومات کتابخانه‌ها مانند کارت عضویت و دفاتر نیز از همین طریق تأمین می‌شود.
صانعی اضافه می‌کند: «برنامه‌ریزی برای شمیم اندیشه را از تابستان شروع کردیم که از ابتدای آبان با تهیه جدول زمانی و اختصاص هر هفته به 12 مدرسه کار آغاز شد. مجموعاً 35 نفر در این طرح به کار گرفته شده‌اند و در نیم‌سال آینده هم، نمایشگاه‌ها دوباره تکرار می‌شوند. بخشی از سود حاصل از فروش نمایشگاه بصورت کتابهایی که فهرست آنها را کتابدار مدرسه تنظیم می‌کند به مدارس برمی‌گردد.»
«بسته نافع کتاب» طرح دیگری برای ورود کتاب به داخل خانواده‌ها است. در این بسته 20 جلد کتاب بصورت امانی به دانش‌آموزان تحویل داده می‌شود که در آن، کتابهایی برای تمام مقاطع سنی گنجانده شده است. کتاب‌های مورد نیاز اعضای خانواده از این بسته برداشته و وجه آن به همراه کتاب‌های باقی‌مانده به مدرسه برگردانده می‌شود.
بسته مشابهی هم برای معلمان تهیه شده است. علاوه بر این، معلمان می‌توانند برخی از کتب را بصورت اقساطی خریداری کنند، از جمله دایره‌المعارف‌ها، کتب مرجع «لغتنامه» دهخدا، تفاسیر قرآن و «شاهنامه». در مدارس منطقه 3، 4 نوع کتابخانه دانش‌آموزی وجود دارد: 3 دسته کتابخانه به تفکیک مقاطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان و یک کتابخانه کلاسی که در هر یک از کلاس‌ها یک مقطع ابتدایی ایجاد می‌شود و تعدادی کتاب در اختیار شاگردان همان کلاس می‌گذارد.
دانش‌آموزان می‌توانند کتابهایی به کتابخانه کلاس خود اهدا کنند و کتابخانه مدرسه هم محتوای آن را تکمیل می‌کند. مسابقات کتابخوانی از طرف اداره آموزش و پرورش منطقه برگزار می‌شود، ولی مدارس هم می‌توانند این مسابقات را در میان دانش‌آموزان خود برگزار کنند. با این اقدامات می‌توان هویت کتابخانه مدرسه را نزد دانش‌آموزان تقویت کرد. صانعی می‌افزاید:
«درباره حق عضویت کتابخانه‌های مدارس نظرهای متفاوتی وجود دارد، گروهی از مسئولان مدارس بر این عقیده‌اند که باید مبلغی به عنوان حق عضویت در نظر گرفت، چون حذف آن اهمیت عضویت در کتابخانه را برای دانش‌آموزان کمرنگ می‌کند. ولی نظر آموزش و پرورش منطقه این است که همه دانش‌آموزان مدارس باید از لحظه ثبت‌نام به عضویت کتابخانه دربیایند و پرداخت حق عضویت را باید به ازای جریمه گم کردن کارت یا موارد مشابه در نظر گرفت.»
با رشد استفاده از کامپیوتر و اینترنت و کتاب‌های الکترونیک هم مورد توجه قرار گرفته‌اند. به همین دلیل، نرم‌افزارهای کتابخانه‌های مجازی در مدارس نصب شده‌اند. در این نرم‌افزارها صفحات اسکن شده کتابها با قابلیت جستوجو نگهداری می‌شوند و دانش‌آموز می‌تواند بخش‌های مورد نیاز و نه کل کتاب را برای تحقیقات خود دانلود کند. از این نرم‌افزارها در 3 مرحله 10 ، 35 و 55 هزار جلدی استفاده می‌شود.
بیشتر کتابخانه‌های مدارس فضای کافی و سالن مطالعه دارند، ولی صانعی از مشکل دیگری نام می‌برد و می‌گوید: «کمبود کتابدار مشکلی است که بیش از نیمی از مدارس دولتی با آن روبرو هستند. بنا به قوانین، به ازای هر 50 دانش‌آموز یک ساعت کتابدار به مدارس تعلق می‌گیرد. یعنی مدرسه‌ای با 300 دانش‌آموز فقط 6 ساعت در هفته کتابدار خواهد داشت که به هیچ‌وجه کافی نیست.
از طرف دیگر، سمت کتابداری ارتقای شغلی مناسبی ندارد و استقبال زیادی از آن نمی‌شود.» آغاز سال تحصیلی88 ـ 89 با طرح «آوای حیات» همراه بود که در آن، 80 نفر از مسئولان منطقه که در روز بازگشایی مدارس حضور پیدا می‌کردند، بسته‌های کتاب با خود به مدارس بردند. صانعی در این‌باره می‌گوید: «امسال تا 20 میلیون تومان کتاب به مدارس داده شده. هدف نهایی ما این است که هیچ مدرسه‌ای کمتر از 6 هزار جلد کتاب نداشته باشد.»
فعالیت‌های دفتر کارشناسی ادبی آموزش و پرورش منطقه
دفتر کارشناسی ادبی آموزش و پرورش منطقه 3 بیش از 100 مورد فعالیت برای تجهیز و حمایت از کتابخانه‌های مدارس انجام داده است که تعدادی از آنها را در فهرست زیر می‌بینید: برگزاری نمایشگاه کتاب آینه اندیشه با 25 درصد تخفیف، برگزاری چندین نمایشگاه کتاب در سطح مدارس، اجرای مسابقه کتابخوانی «داستان راستان» و «توحید»، برنامه‌ریزی و اجرای طرح هوای تازه فردوس در زمینه جمع‌آوری جملات آموزنده در مورد کتابخوانی، برپایی شب شعر بوی عطر ماریه، طرح ایجاد گنجینه آثار مهدوی، برنامه‌ریزی برای حضور نویسندگان در جمع دانش‌آموزان، طراحی و انتشار پوستر «آخرین لحظه حیات» در مورد توجه دانشمندان گذشته و معاصر ایرانی به کتاب، اجرای مسابقه ادبی پرواز سپیده‌دم، برپایی نمایشگاهی از تابلوهای عاشورایی و توزیع بن تخفیف خرید کتاب از نمایشگاه بین‌المللی.
نام احترام برانگیز حسینیه ارشاد
کتابخانه حسینیه ارشاد از جمله بزرگ‌ترین کتابخانه‌های عمومی کشور است که سابقه‌ای طولانی و شهرتی فراوان دارد. با گذشت زمان، تعداد کتابها و منابع موجود در این کتابخانه بیشتر و بیشتر شده است، تا جایی که امروز فضای موجود دیگر ظرفیت نگهداری از همه آنها را ندارد.
به همین دلیل، مسئولان مؤسسه حسینیه ارشاد احداث ساختمان جدیدی را برای توسعه کتابخانه آغاز کرده‌اند و شهروندانی که از خیابان گل‌نبی می‌گذرند می‌توانند ساختمانی بزرگ را ببینند که در حال آماده‌سازی برای تبدیل شدن به کتابخانه است. «افسانه عطایی» یکی از اعضای مؤسسه حسینیه ارشاد، با وجود مشغله فراوان پذیرفت بخش‌های مختلف ساختمان جدید را به ما نشان دهد.
این ساختمان در آینده از مراکز اصلی فرهنگی منطقه 3 خواهد شد. بنای قدیمی حسینیه ارشاد شامل 3 ساختمان اصلی است: سالن سخنرانی در سمت جنوب، مسجد در شمال و ساختمان اداری در شرق. کتابخانه قدیمی هم زیر حیاط اصلی قرار دارد. ساختمان جدید در ضلع شرقی زمین قرار دارد که از سالن سخنرانی تا ساختمان اداری ادامه پیدا می‌کند.
مساحت زمینی که بناهای قبلی حسینیه روی آن ساخته شده حدود 4 هزار مترمربع و مساحت زمینی که ساختمان جدید تمام سطح آن را می‌پوشاند 2 هزار مترمربع است. ساختمان جدید 8 طبقه است که 3 طبقه آن زیر زمین قرار می‌گیرد. عطایی می‌گوید: «در طراحی ساختمان اصولی رعایت شده، ازجمله اینکه بنای جدید بالاتر از ارتفاع بناهای قدیمی و مخصوصاً بالاتر از گنبد مسجد قرار نگیرد.»
مساحت مفید ساختمان جدید حدود 12 هزار و 700 مترمربع است و در آن قرائتخانه و سالن همایش‌های بین‌المللی با ظرفیت 500 نفر به همراه 2 سالن 60 و 80 نفره پیش‌بینی شده. سالن همایش‌ها در طبقه پنجم قرار دارد و سقفی هلالی‌شکل از سازه‌های فلزی آن را می‌پوشاند. 8 طبقه پایین‌تر، پارکینگ ساختمان با ظرفیتی معادل 73 خودرو قرار دارد.
ساختمان جدید با بتون یکپارچه ساخته شده و در مرکز آن فضایی خالی برای ایجاد ارتباط بصری میان طبقات تعبیه شده است. طرح‌های مختلف برگرفته از معماری اسلامی روی سقف طبقات دیده می‌شود. علاوه بر این طرح‌ها، نمای بنا از سمت خیابان گل‌نبی با طاق‌های بسیار بلند هلالی‌شکل تزیین شده است.
فضای داخلی وسیع است و با پارتیشن‌بندی می‌توان کاربری‌های متعددی برایش تعریف کرد. 3 آسانسور، یک آسانسور کتاب‌بر و یک آسانسور مخصوص سالن آمفی‌تئاتر طبقات را به یکدیگر وصل می‌کنند. عطایی می‌گوید: «حسینیه ارشاد در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و به این دلیل، برای کسب مجوزهای لازم نیازمند تلاش بیشتری بودیم. امیدواریم مراحل اصلی کار تا 2ـ 3 ماه دیگر به پایان برسد و نازک‌کاری را آغاز کنیم.»
همشهری محله - 3
