درواقع با گذر از مرحله آزمون و خطا، امروزه مدیران مسایل شهری به یک جمع‌بندی کاربردی در رابطه با بهترین زمان بیرون‌آمدن از منزل برای اقشار مختلف رسیده و با اعمال آن، کلی از مشکلات گذشته را حل کرده‌اند.
این طرح برای هر کشور با شرایط اقلیمی و آب و هوایی خاص و فرهنگ متفاوت مردم فرق می‌کند و قاعدتا نمی‌توان یک فرمول واحد برای همه تجویز کرد، اما حداقل می‌توان با اندیشیدن به آن‌چه دیگران با فکر و اندیشه به‌دست آورده‌اند، ما هم ایده‌های جدیدی را در مدیریت تقاضای سفر یافته و از آن‌ها استفاده کنیم.
در شهر پرجمعیتی مثل تهران که تعداد وسایل‌نقلیه در خیابان‌های آن روزبه‌روز بیشتر می‌شود، مدیریت تقاضای سفر یک راهکار اساسی جهت تقسیم بار ترافیکی در ساعات بیشتری از روز بوده و در ساعات اوج ترافیک تعداد سفرها کاهش می‌یابد. واقعیت آن است که سفرهای آموزشی مربوط به تحصیل دانش‌آموزان و دانشجویان به همراه سفرهای شغلی بیشترین سهم را در سفرهای درون‌شهری ایفا می‌کنند.
بنابراین اگر بتوان رابطه‌ای معقول و متناسب بین ساعات شروع به کار مدارس و مراکز آموزش‌عالی، بخش خصوصی و بخش دولتی ایجاد کرد، قطعا حجم ترافیک در شروع روزکاری و نیز پایان آن کنترل خواهد شد. البته این تمهیدات در صورتی حداکثر بهره‌وری را در برخواهد داشت که همگام با آن مسایلی چون افزایش سهم حمل‌ونقل عمومی تبیین شده در سند چشم‌انداز تهران1404 لحاظ شود.
به تعبیر دیگر کاهش استفاده از وسایل‌نقلیه شخصی به همراه تغییر مسیر سفر، تقسیم‌بندی ساعات شروع به فعالیت طیف‌های مختلف شهروندان و حذف برخی سفرهای غیرضروری باعث می‌شود نه تنها ترافیک در کلان‌شهری چون تهران مدیریت شود، بلکه اثرات جانبی آن هم‌چون کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی، مصرف بهینه سوخت، رفع برخی دغدغه‌های روانی و مسایلی از این قبیل نصیب حال ساکنان پایتخت شود، اما بحثی که امروز قصد داریم بر آن تکیه کنیم، مدیریت تقاضای سفر در تهران و تاثیرگذاری آن بر نحوه زندگی شهروندان می‌باشد.
سهم انواع وسایل حمل‌ونقل در جابه‌جایی مسافران
در یک بازه زمانی 5ساله، مقایسه سهم انواع وسایل حمل‌ونقل در جابه‌جایی مسافران حاوی نکات جالبی است. در سال 1383، 2/22درصد سفرهای درون‌شهری توسط تاکسی‌ها، 4/3درصد توسط مینی‌بوس‌های خطی، 7/18درصد توسط اتوبوس‌های شرکت‌واحد، 3درصد توسط مترو، 8/35درصد توسط سواری و وانت، 1/6درصد توسط موتورسیکلت، 1/10درصد توسط سرویس‌ها و مابقی توسط سایر وسایل حمل‌ونقلی انجام می‌شد.
این آمار در سال1388 به غیر از یکی، دو مورد تغییر چندانی نداشته است. یعنی تاکسی‌ها 22درصد، مینی‌بوس‌های خطی 3درصد، اتوبوس‌های شرکت‌واحد 16درصد، مترو 7درصد، سواری و وانت 34درصد، موتورسیکلت 6درصد و سرویس‌ها و سایر وسایل حمل‌ونقلی مجموعا 12درصد از سفرهای درون‌شهری را پوشش داده‌اند.
درواقع سهم حمل‌ونقل عمومی به واسطه استقبال بیشتر از مترو افزایش یافته و این امر کاهش استفاده از سواری و وانت را در پی داشته است. البته برای رسیدن به استانداردهای تعریف شده هنوز کارهای زیادی باید انجام داد.
توزیع ساعت سفر برحسب هدف سفر
بیشترین تعداد سفرهای درون‌شهری مربوط به سفرهای شغلی است که از ساعت 5/4صبح آغاز شده و بین ساعات 7 و 8صبح به اوج خود می‌رسد. نکته قابل توجه آن است که زمان اوج سفرهای آموزشی نیز تقریبا از مدلی شبیه به مدل سفرهای شغلی تبعیت می‌کند و درواقع از ساعت 5 تا 8صبح شاهد اوج‌گیری سفرهای روزانه هستیم، اما از آن‌جایی‌که هر رفتی یک برگشتی دارد، باید در نظر داشت طی ساعات 12 ظهر تا 17و30دقیقه بعدازظهر سفرهای مربوط به بازگشت به منزل اوج گرفته و بعضا نزدیک به 700هزار سفر شهری در برخی ساعات گزارش شده است.
در مورد سفرهای تفریحی و یا سفرهایی که با هدف خرید کالا و خدمات صورت می‌پذیرد، شیب منحنی‌های به‌دست آمده از ساعات توزیع سفر چندان فراز ونشیب نداشته و می‌توان نتیجه گرفت، مشکل اصلی بر سر تنظیم ساعت سفرهای شغلی(دولتی و خصوصی) و آموزشی است. البته سفرهای تفریحی و یا سفرهای مربوط به خرید کالا و خدمات معمولا تا قبل از ظهر به بیشترین مقدار خود رسیده و بعد از آن کاهش محسوسی می‌یابد.
نقش عمده تاکسی‌ها و سواری‌های شخصی
در محدوده زمانی بین ساعت 7 تا 8صبح که سفرهای روزانه ساکنان شهر تهران به اوج خود می‌رسد و همه برای رسیدن به مقصد تلاش می‌کنند، سواری‌های شخصی به همراه تاکسی‌ها و مسافربرها نقش عمده‌ای در جابه‌جایی مسافران ایفا کرده و بعد از این 2بخش، اتوبوس شرکت‌واحد و سرویس‌ها بیشترین کارآیی را دارند.
در بازگشت به منزل نیز همین رویه حاکم است و بین ساعات 17 تا 18 شاهد بیشترین تعداد سفر با هدف رسیدن به منزل هستیم. همان‌طور که قبلا نیز عنوان شد شاغلان و محصلان بیشترین سهم را در سفرهای شهری دارند و بعد از آن‌ها با یک فاصله زیاد خانم‌های خانه‌دار برای رفع نیازهای روزانه اقدام به سفر می‌کنند.
در حقیقت اگر بتوان ساعات کار شاغلان و محصلان را طوری تنظیم کرد که حتی‌المقدور همپوشانی کمتری با یکدیگر داشته باشند، بخش اعظم ترافیک صبحگاهی و عصرگاهی معابر شهری سامان می‌یابد و آن‌گاه با راهکارهای دیگر مثل افزایش سهم حمل‌ونقل عمومی می‌توان امیدوار بود اتلاف زمان و استرس‌های ناشی از آن به حداقل ممکن برسد.
مقایسه با سایر کشورها
در یک جمع‌بندی کلی می‌توان نتیجه‌گیری کرد 24درصد سفرهای روزانه شغلی، 11درصد تحصیلی، 9درصد به منظور خرید کالا و خدمات، 9درصد تفریحی و 47درصد مربوط به بازگشت به منزل است. از طرفی 17درصد سفرهای روزانه تهران مربوط به جمعیت شناوری است که از طریق دروازه‌های شهر به آن وارد و یا از آن خارج می‌شوند.
این قبیل مسافران نیز بین ساعات 7 تا 8صبح بیشترین ورودی به تهران را شامل می‌شوند و برای رسیدن به منازل خود از ساعت 14 تا 20 اقدام به سفرهای بازگشتی می‌کنند، اما نگاهی به زمان شروع و پایان فعالیت‌های روزانه در سایر کشورها نشان می‌دهد در کشورهایی نظیر فرانسه، انگلیس، ایتالیا و آلمان ساعت شروع کار مدارس پس از آغاز فعالیت‌های اداری و تقریبا همزمان با بخش خصوصی است،
اما در کشورهایی مثل اتریش مدارس قبل از فعالیت سایر ارگان‌ها شروع به کار می‌کنند. در کشورهایی نظیر عمان و ترکیه ساعت شروع کار مدارس تقریبا همزمان با سایر فعالیت‌هاست و در کشورهایی مثل مالزی و سنگاپور مدارس قبل از شروع مشاغل خصوصی و همزمان با مشاغل دولتی شروع به فعالیت می‌کنند.
کاهش کارآیی سیستم‌های حمل‌ونقلی
وضعیت اقلیمی و شرایط آب‌وهوایی(مثل گرما، سرما و زمان روشن شدن‌هوا) در انتخاب ساعات شروع به کار مشاغل مختلف نقش مهمی دارند، البته مدیریت تقاضای سفر یکی از راهکارهای اساسی برای کاهش تراکم سفر در ساعات اوج آن است. در تهران بین ساعات 6 تا 8صبح اوج حمل‌ونقل ترافیک شهری است که همین مساله کارآیی سیستم‌های حمل‌ونقلی را تحت‌الشعاع قرار داده و عملا نیاز به وسایل نقلیه بیشتر را سبب می‌شود.
اگر بخواهیم مشاغل را دسته‌بندی کنیم می‌توان به گروه‌های مشاغل اداری و کارمندی، مشاغل آموزشی و تحصیلی، مشاغل آزاد، مشاغل نظامی و مشاغل کارگری اشاره کرد که البته هر یک از این مشاغل می‌تواند به زیرمجموعه‌های دیگری تقسیم شوند. با این توصیف از مشاغل در 5دسته‌بندی کلی می‌توان بانک‌های اطلاعاتی را تحلیل کرد و گزینه‌های مختلفی برای تغییر ساعات شروع فعالیت‌های روزانه پیشنهاد داد. در حال‌حاضر 2گزینه بیشتر مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.
دانش‌آموزان قبل از کارمندان
در گزینه اول شروع فعالیت‌های پرسنل نظامی و مشاغل کارگری ساعت 6صبح پیشنهاد می‌شود که این امر در شرایط فعلی برای پرسنل نظامی ساعت 6و 30دقیقه بوده و در مورد پرسنل کارگری بنا بر نوع فعالیت خدماتی یا صنعتی آن‌ها متفاوت است. مشاغل آموزشی و تحصیلی که در حال‌حاضر ساعت 7 و 30دقیقه شروع به کار می‌کنند، در طرح پیشنهادی باید ساعت 7صبح فعالیت خود را آغاز کنند.
ساعت شروع فعالیت‌های اداری و کارمندی مشابه شرایط فعلی بوده و همان ساعت 8صبح است. زمان شروع فعالیت شعب بانک‌ها برای ارایه سرویس به مشتریان نیم‌ساعت قبل از ساعت شروع کار مشاغل اداری و کارمندی یعنی ساعت 7 و 30دقیقه پیشنهاد می‌شود.
در ضمن بهتر است تمهیداتی اندیشیده شود تا مشاغل آزاد به‌خصوص اهالی بازار که در محدوده مرکزی شهر قرار دارند قبل از ساعت 9صبح کار خود را شروع نکنند. البته پرواضح است که زمان آغاز فعالیت مشاغل آزاد چندان مقدور نیست و به میل شخصی افراد بستگی دارد.
کاهش و افزایش تقاضای سفر در ساعات مختلف
در گزینه دوم عمده تغییر صورت گرفته تعویض ساعت شروع فعالیت محصلان و کادر آموزشی با مشاغل اداری و کارمندی است. یعنی مشاغل اداری و کارمندی ساعت 7صبح شروع به کار می‌کنند و آغاز فعالیت‌های آموزشی به ساعت 8صبح تغییر می‌یابد. در سایر موارد مانند مشاغل نظامی، کارگری و مشاغل آزاد تفاوتی بین گزینه‌های یک و دو به چشم نمی‌خورد، اما با برآوردهای صورت گرفته و محاسبات آماری این نتیجه حاصل شد که در صورت اجرای گزینه یک حجم تقاضای سفر در ساعات اوج(7 تا 8 صبح) 79/3درصد کاهش یافته و در مقابل در ساعات 6 تا 7 صبح تا61/2درصد افزایش می‌یابد.
هم‌چنین در ساعات 5 تا 6 صبح حجم تقاضای سفر نسبت به حالت کنونی 2برابر می‌شود، اما از ساعت 7 تا 10 شاهد کاهش حجم تقاضای سفر نسبت به وضعیت فعلی خواهیم بود. درگزینه دوم بین ساعات 5 تا 6 صبح حجم تقاضای سفر 2/1برابر شده و سهم ساعات بین 6 تا 7 صبح نزدیک به 6درصد اضافه خواهد شد. در این حالت حجم تقاضای سفر در ساعات 6 و 30دقیقه تا 8 و 30دقیقه صبح 6/12درصدکاهش می‌یابد.
اثرسنجی گزینه‌های دوگانه
در صورتی که گزینه یک اعمال شود نظر به این‌که با وضعیت موجود چندان تفاوتی ندارد، عوارض کمتری نسبت به شرایط فعلی بر آن مترتب است و بیشترین مشکل در این گزینه طی ماه‌های آذر و دی خود را نشان می‌دهد. در این ماه‌ها به دلیل سردی هوا، کوتاه‌شدن طول روز و تاریکی در ابتدای صبح، شروع فعالیت مدارس از ساعت 7صبح با مشکل جدی مواجه است.
البته این مشکل با کم‌شدن زمان فعالیت‌ها در ماه‌های آذر و دی به مدت یک‌ساعت و افزایش آن در ماه‌های خرداد و تیر قابل حل است، اما در گزینه دوم به علت اعمال تغییرات اساسی در زمان شروع فعالیت‌ها، عملا شبکه معابر از ساعت 6صبح به صورت فعال در آمده و در ساعات بین 7 و 30دقیقه تا 8صبح که دانش‌آموزان باید به مدرسه بروند با تراکم ترافیک مواجه خواهیم بود. با این اوصاف با اثرسنجی گزینه‌های و استفاده از بانک اطلاعاتی مبدا و مقصد شهر تهران می‌توان به مقایسه آماری این گزینه‌ها و ارجحیت آن‌ها پرداخت.
گزینه دوم ارجح است
با اعمال گزینه اول از سفرهای ساعات اوج صبح و بعدازظهر به ترتیب 5/8 و 5/1درصد کاهش خواهد یافت، اما این تغییرات برای گزینه دوم به ترتیب 12 و 5/12درصد است که بهبود قابل ملاحظه‌ای نسبت به وضع موجود و نیز گزینه اول نشان می‌دهد. هم‌چنین میانگین درصد بهبود شاخص‌های ترافیکی و زیست‌محیطی برای گزینه اول 7/9درصد و برای گزینه دوم 1/14درصد به‌دست می‌آید.
در نتیجه باید گفت گزینه2 یعنی ساعت شروع کار ادارات و کارمندان قبل از دانش‌آموزان از نظر حمل‌ونقلی و ترافیکی ارجح است و باعث کاهش قابل ملاحظه تراکم ترافیک در سطح شبکه معابر پایتخت، خصوصا در ساعات اوج تقاضای سفر صبح و بعدازظهر می‌شود.
البته نکته قابل توجه آن است که سالیان مدیدی است مدارس قبل از فعالیت‌های اداری شروع به کار می‌کنند و مردم با این الگو خو گرفته‌اند و حداقل 80هزار خانوار تهرانی که 6/3درصد کل خانوارهای پایتخت را تشکیل می‌دهند، در صورت تغییرات اعمال شده تحت الگوی گزینه دوم، برای راهی کردن فرزندان کمتر از 14سال خود به مدرسه دچار ابهام می‌شوند.
بررسی‌های مدیریتی- اجرایی
اجرای گزینه‌های پیشنهادی خصوصا گزینه دوم نیازمند بررسی‌های مدیریتی-اجرایی از نقطه‌نظر مسایل اجتماعی، فرهنگی و آموزشی است که به منظور نهایی‌سازی آن‌ها باید ارگان‌ها و سازمان‌های مربوطه نیز به بررسی موارد پیشنهادی بپردازند تا مشکلات احتمالی و اجرایی طرح‌ها مرتفع شود.
ازجمله این تمهیدات می‌توان به سامان‌دهی سرویس مدارس، مجاز تلقی‌کردن تاخیر والدین به منظور حاضر شدن در محل ادارات برای کسانی که فرزند کمتر از 14سال دارند و هم‌چنین همکاری مدارس برای تدارک مکانی که از ساعت 7 صبح آماده پذیرش بعضی از دانش‌آموزان در مدرسه و انجام فعالیت‌های فوق برنامه حدفاصل ساعات7 تا 8 صبح اشاره کرد،
اما آن‌چه واضح و مبرهن است این‌که ساعات فعلی آغاز کار و تحصیل باید مشمول تغییراتی شود تا بتوان در کنار راهکارهایی چون افزایش سطح معابر عمومی، گسترش حمل‌ونقل جمعی و فرهنگ‌سازی به منظور استفاده درست از وسایل‌نقلیه شخصی، تحولی در سیستم سفرهای درون‌شهری ایجاد و معضلات کنونی را ریشه‌کن کرد.
همشهری مسافر
