حاشیه‌نشینی، تراکم جمعیت، نبود امکانات، توسعه نامتوازن و بحران‌های زیست‌محیطی از آنان کابوس‌هایی ساخته است که امروزه بسیاری از نظریه‌پردازان به شهرها لقب جزیره‌های انسانی سیاه داده‌اند.
نگرانی‌های عمده در مورد رشد شهرنشینی در کشورها در حال پیشرفت است؛ شهرهایی در کشورهای چین، هند، نیجریه، بنگلادش و پاکستان.
هر چند شهر لاگوس در نیجریه به‌عنوان نمونه‌ای عینی از رشد نامتوازن و بی‌مهار شهرنشینی در جهان بی‌بدیل است و زندگی بیش از 12 میلیون نفر در حال حاضر در آن از این شهر یک کابوس جمعیتی ساخته است اما بسیاری دیگر از شهرهای جهان نیز گویا با این شهر به رقابت برخاسته‌اند و هم‌اکنون در رشدی بی‌مهار به سوی آینده‌ای مبهم خیز برداشته‌اند؛
شهرهایی که سعی می‌کنند با برنامه‌ریزی‌های مختلف در برابر بحران جمعیتی ایستادگی کنند و با فراهم آوردن امکانات مناسب برای شهروندان از آینده محتومی که در انتظارشان است رهایی یابند.
گویا زندگی نوین شهرها جاذبه‌های جدیدی را برای ساکنان دیگر مناطق به‌وجود آورده است و آنان نیز برای یافتن امکانات بیشتر به سمت شهرها خیز برداشته‌اند.
شهرها دیگر آن بهشت‌های کوچک و رؤیایی انسان‌هایی نیست که در آن زندگی می‌کنند. شهرها امروزه به جهنمی از جمعیت‌های تودرتو تبدیل شده‌اند؛ بی‌امکانات و ابزار مناسب برای شهروندانش.
براساس آخرین آمارهای منتشر شده از سوی انستیتوی بلک‌اسمیت شهرهای بزرگ جهان رشدی نامتوازن را آغاز کرده‌اند. این مؤسسه پیش‌بینی کرده که در 15 سال آینده جمعیت شهری جهان به بیش از 70 درصد خواهد رسید و رشد روز افزون جمعیت شهری، جهان آینده را با مشکلات فراوانی روبه‌رو خواهد کرد.
براساس این آمار در حال حاضر بسیاری از شهرها رشدی حیرت‌انگیز را آغاز کرده‌اند. شهر بمبئی در هند اگرچه هم‌اکنون جمعیتی بالغ بر 19 میلیون را در خود جای داده است اما با رشدی 2.5 درصدی تا 15 سال آینده دارای جمعیتی در حدود 26 میلیون نفر خواهد شد.
این در حالی است که هم‌اکنون شهر بمبئی نتوانسته است برای جمعیت ساکن خود امکانات مناسبی برای زندگی فراهم‌آورد.
بیشترین میزان درصد رشد در این شهر نیز با تکیه بر مهاجرت صورت خواهد گرفت و مدیران شهری بمبئی نیز با اعلام این موضوع خبر داده‌اند که هیچ سیاستی را برای کاهش مهاجرت به این شهر نمی‌توانند به اجرا بگذارند و اگرچه اقدامات بسیاری را برای فراهم آوردن بسترهای مناسب با توجه به جمعیت‌ها شهری در بخش‌های مختلف شهر آغاز کرده‌اند اما آنان همچنان از ایجاد فضایی مناسب برای زندگی شهری همانند نمونه‌های امروزی ناتوانند.
در کنار بمبئی شهر دهلی نیز در رقابتی نزدیک، به سرعت در حال رشد است. دهلی هم‌اکنون 16میلیون نفر جمعیت دارد. این شهر که پایتخت کشور هند است تاکنون توانسته نسبت به بسیاری از شهرهای دیگر هند پیشرفت داشته باشد.
اما این شهر هنوز نتوانسته است آن‌گونه که باید شهری عاری از مشکلات باشد. مدیران شهری هند، بزرگ‌ترین چالش این شهر را ساماندهی جمعیت‌های مهاجر می‌دانند و نبود آب سالم را یکی از معضلات شهری قلمداد می‌کنند.
هرچند تلاش‌های بسیاری را در جهت ساماندهی حمل‌ونقل عمومی آغاز کرده‌اند اما همچنان دهلی نتوانسته است چهره‌ای مدرن از خود به جا بگذارد.
در کنار تمامی این مشکلات رشد 3.5درصدی این شهر به لحاظ جمعیتی طی 15 سال آینده مدیران این شهر را با بحرانی جدی روبه‌رو کرده است.
به تعبیر مدیران شهری هند، اگرچه این دهلی در طول سال‌های گذشته هر بار با یورش جمعیتی یکسانی روبه‌رو بود اما در سال‌های اخیر این رشد تقریبا کاهش یافته است. براساس پیش‌بینی مؤسسه بلک اسمیت جمعیت این شهر تا 15سال آینده به 25 میلیون و 800 هزار نفر خواهد رسید.
در واقع با این جهش شهرهای بمبئی و دهلی تا سال 2015 پس از توکیو دومین و سومین شهر پرجمعیت جهان خواهند شد و توکیو نیز که در حال حاضر جمعیتی بالغ بر 35میلیون و 500 هزار نفر را در خود جای داده است با رشد0.34درصدی به جمعیت 37میلیون و 300 هزار نفر می‌رسد.
تهران در فهرست منتشر شده انستیتو بلک اسمیت شهری در معرض بحران جمعیتی نیست؛ شهری که در طول 15 سال آینده رشدی قابل‌قبول خواهد داشت. در حال حاضر تهران جمعیتی در حدود7.5میلیون نفر را در خود جای داده است.
البته لازم به تاکید است که این رقم جمعیت ساکن و شب تهران است که در سال 2006 برآورد شده بود. انستیتو بلک اسمیت پیش‌بینی کرده است که تهران به مانند بسیاری از شهرها و با توجه به رشد سالانه در سال‌های گذشته به رشدی اندک ادامه خواهد داد.
در واقع در حال حاضر پایتخت کشور در مقام بیست و نهمین شهر پرجمعیت جهان ایستاده است. براساس پیش‌بینی این انستیتو تا سال 2025 جمعیت این شهر رشدی 1.28 درصد داشته و به جمعیت8.85 میلیون نفر خواهد رسید.
مسلما این پیش‌بینی رشد جمعیتی با توجه به سیاستگذاری‌های کلانشهری چندان قابل توجه نخواهد بود، چرا که اگرچه جمعیت تهران براساس چشم‌انداز طرح جامع تا سال1400 همین رقم بوده، اما با توجه به ابلاغیه ریاست‌جمهوری مبنی بر افزایش جمعیت شهری تهران تا سقف 9 میلیون و 500 هزار نفر این پیش‌بینی درست نخواهد بود.
مسلما مدیران شهری برای توسعه شهری با توجه به افزایش جمعیت که در طرح جامع پیش‌بینی شده است می‌توانند امکانات شهری متناسبی را تا سال تحقق طرح به‌وجود آورند. اما نگرانی‌های عمده در مورد رشد جمعیتی تهران افزایش 20 درصدی خارج از کارشناسی است.
می شود تهران را شهری دانست که در هراس رشد روزافزون جمعیت شهری جهان، دچار بحران نشده است. اما نبود امکانات شهری همچنان از این شهر، سرزمینی ساخته است که شهروندانش با آن غریبه‌اند.
حرکت به سمت شهرهای تجدیدپذیر
منطقه تجاری - توریستی دوبی به‌زودی شاهد ساخت نخستین شهر تماما ساخته شده از مواد کربن صفر یا تجدیدپذیر خواهد بود.
این طرح چندین میلیارد دلاری رسما آغاز به فعالیت کرده و قرار است در محدوده‌ای به وسعت 6 کیلومتر مربع احداث شود. این شهر منحصر به فرد که از سوی شرکت انرژی‌های آینده دوبی ساخته می‌شود، قرار است که در اواخر سال۲۰۰۹ میلادی به بهره برداری برسد.
به گفته سلطان الجابر، مدیر اجرایی این شرکت، ساخت این شهر استثنایی در پاسخ به نیازهای جهانی برای دستیابی به فناوری‌های انرژی پایدار و تجدیدپذیر ساخته می‌شود.
به گفته او، این شهر یک جامعه سبز یکپارچه در قلب دوبی خواهد بود که با استفاده از اصول طراحی سنتی یک شهر محصور بنا خواهد شد. در ساخت این شهر بی‌نظیر از فناوری‌های فعلی برای ساخت بناهای کربن صفر استفاده خواهد شد.
بحران تولید فاضلاب‌ها
توسعه بی‌رویه یک شهر بزرگ بیشترین صدمه را به بخش محیط‌زیست آن وارد می‌کند برای مثال در تهران به جز مناطق محدودی از شهر، فاقد سیستم دفع اصولی فاضلاب است. دفع فعلی فاضلاب بیشتر از طریق تخلیه به چاه‌های جذبی صورت می‌گیرد.
دفع مدام فاضلاب از طریق این‌گونه چاه‌ها باعث بالا‌آمدن سطح آب‌های زمینی و درنتیجه آلودگی آنها شده است که این مورد، در قسمت‌های جنوبی شهر محسوس‌تر است، به‌طوری که این امر باعث شده تا از طریق حفر چاه‌های متعدد، این آب‌ها پمپاژ شود.
در بعضی از قسمت‌های شمالی شهر به‌علت نفوذناپذیر بودن زمین و در مناطقی از جنوب شهر به‌علت بافت زیر خاک و بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی، این نوع سیستم دفع جوابگو نیست و بازده مناسبی ندارد. همچنین فاضلاب ورودی به چاه‌ها باعث شده است که قنات‌ها به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم آلوده شوند.
علاوه بر آلودگی آنها، ریزش‌ها خرابی‌هایی را در دیواره آنها به وجود آورده است و ورود فاضلاب به قنات‌ها، خطر ریزش ناگهانی در داخل قنات‌ها و نقاط اطراف آنها را دوچندان کرده است.
صداهای سرگردان در شهر
آلودگی صوتی یکی دیگر از عوامل آلودگی‌های زیست‌محیطی در شهر در نتیجه بی‌توجهی به توسعه جمعیتی در کنار توسعه فضاهای رفت‌وآمدی یک شهر به حساب می‌آید.
بررسی‌ها در 5منطقه شهر تهران که به‌طور نمونه انجام شده است نشان می‌دهد که اکثر ساختمان‌های مسکونی مجاور بزرگراه‌ها و خیابان‌ها در شهر تهران دارای ترازی بیش از حد استاندارد بوده‌اند، به‌خصوص مراکز درمانی، مدارس و مراکز آموزشی در حدود 10015دسی‌بل از حد استاندارد بالاتر بوده و جزو نقاط بحرانی محسوب می‌شوند.
از طرفی صنایع و مشاغل مولد آلودگی صوتی نیز در شهر تهران فراوان وجود دارند و در مواردی به هنگام فعالیت یا اقدامات جنبی ازجمله حمل‌ونقل کالا، تخلیه و بارگیری تراز صوتی محیط را به حدی بسیار بالاتر از آستانه بحرانی افزایش می‌دهند.
منابعی که به‌عنوان تولیدکننده آلودگی صوتی در شهرهای بزرگی مانند تهران به حساب می‌‌آیند، شامل وسایل نقلیه موتوری، وجود فرودگاه‌ها (سر و صدای ناشی از نشست و برخاست هواپیما)، بوق اتومبیل‌ها، سر و صدای ناشی از فعالیت‌های ساختمانی، وسایل پخش صوت، بلندگوها، سر و صدای جمعیت در کوچه‌ها و خیابان‌ها، واحدهای تولیدی و صنعتی و مته‌های کمپرسی است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که میانگین تعداد به صدا در آوردن بوق خودروها در تهران طی 24ساعت حدود 8880 مورد بوده است و گوش‌های ساکنان تهرانی در هر دقیقه به‌طور متوسط از صدای ناهنجار 6بوق آسیب می‌بیند.
طلای کثیف؛ بحرانی تازه
روند افزایش جمعیت، توسعه بی‌رویه شهرها، افزایش فعالیت‌های تجاری و تمرکز واحدهای صنعتی و اداری موجب شده تا برآیند زباله‌های تولید شده افزایش‌یافته و جمع‌آوری و حمل و دفع آن نیازمند به کارگیری تدابیر خاص باشد.
دفع نادرست زباله، محیط زندگی، خاک، آب و هوا را در معرض خطر آلودگی شدید قرار می‌دهد و باعث جلب و تکثیر حشرات و جانوران موذی و انتشار انواع میکروب‌ها می‌شود.
بنابراین به کارگیری فناوری‌های پیشرفته در کنار اقدامات عمده در زمینه بهینه‌سازی و ساماندهی سیستم مدیریت جمع آوری، حمل و دفع بهداشتی زباله ضروری است.
از این‌رو با به اجرا در آوردن سیستم ذخیره‌سازی مناسب جهت نگهداری موقت انواع زباله‌های شهری، اجرای سیستم مکانیزاسیون جمع‌آوری زباله، طراحی و احداث ایستگاه‌های استاندارد انتقال زباله و اجرا و توسعه سیستم‌های تفکیک در مبدا در سطح مناطق می‌تواند در این زمینه تاثیرات خوبی داشته باشد.
