از پنجره همسایگی تا خانه‌باغ امیرکبیر | وقتی دیوار هویت یک محله فرو می‌ریزد

همشهری آنلاین- سمیرا باباجانپور: درمیان خانه‌های نوساز و بلندبالای غرب تهران، در کنار برج‌ها و آپارتمان‌های مدرن در کوچه‌پس‌کوچه‌های محله تاریخی کن خانه‌هایی وجود دارند که شهروند شهرنشین و آپارتمان‌نشین تنها در فیلم و سریال های تاریخی نظاره‌گر آنها بوده است. خانه‌هایی با حیاط وسیع، باغچه‌هایی با درختان میوه، حوض‌های فیروزه‌ای و درهای چوبی که گویی دروازه تاریخ یک محله‌اند.

خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید

محله کن پیشینه تاریخی بلند بالایی دارد. از مقبره‌های تاریخی قبرستان قدیمی محل گرفته تا آثار تاریخی به مانده از گذشته و صد البته وجود امامزادگانی که نسبشان به امام حسن (ع) می‌رسد. «امین نورقربان» عضو گروه فرهنگی کن قدیم که سال‌هاست در زمینهٔ تاریخ شفاهی محله کن تلاش می‌کند و اطلاعات زیادی جمع‌آوری کرده است درباره خانه‌های این روستای قدیمی می‌گوید: «تا زمانی که کن روستا بود خانه‌ها با همان دیوارهای کاهگلی و سقف‌ها با چوب‌های قطور ساخته می‌شد. چون خاک این روستا بسیار حاصلخیز بود باغچه‌های وسیع و پردرخت در هر خانه‌ای وجود داشت. اغلب در باغچه خانه‌شان یک یا چند درخت خرمالو می‌کاشتند. خانه‌های قدیمی که این روزها در محله کن وجود دارد بیشتر با معماری دوره پهلوی اول تغییر کرد. سقف های شیروانی، آجرهایی که کم‌کم جای دیوارهای کاهگلی نشست. جوی آب در اکثر خانه‌ها جاری بود و این به برکت قنات‌های پرآبی بود که در این روستا وجود داشت.»

ماجرای یک پنجره دل‌نشین

محله کن به محله مذهبی معروف است و به‌واسطه وجود ۲۰ مسجد و ۵ حسینیه بزرگ به دارالمؤمنین شهره شده است. این موضوع در معماری خانه‌ها بی‌تأثیر نبود. نورقربان می‌گوید: «خانه‌ها به‌هیچ‌عنوان به یکدیگر مشرف نبود. درختان علاوه بر سایه‌بان تابستانی همچون دیواری سبز ایوان خانه‌ها را می‌پوشاند. دیوارها بلند بود و در اکثر خانه‌ها به‌خصوص خانه بزرگان و روحانیون محله ورودی خانم‌ها و آقایان جدا در نظر گرفته‌ شده بود.»

  «پنجره همسایگی» جزو جدانشدنی خانه‌های روستای کن بود. دیوار مشترک همسایه‌ها در حیاط خانه پنجره‌های چوبی کوچکی داشت که به پنجره همسایگی معروف بود. این پنجره راه ارتباطی زنان خانه با زنان همسایه بود. اگر قرار بود غذا، نان و ... به یکدیگر بدهند از این پنجره تبادل می‌کردند. دخترکان خانه هم پای پنجره می‌نشستند و با هم‌سن‌وسالانشان گفتگو می‌کردند. نکته جالب اینکه این پنجره در زمان مبارزات انقلابی بسیار کاربرد پیداکرده بود. ازآنجایی‌که مبارزات انقلابی در این محله بسیار پرشور و جدی بود اگر مأمورها به خانه‌ها هجوم می‌آوردند این پنجره‌های کوچک راه گریز خوب و کارآمدی بود.

خانه‌ مرد سیاست

در محله کن خانه‌هایی همچنان پابرجاست که به‌واسطه وجود شخصیت‌های مهم سیاسی و روحانیان بزرگ باید حفظ شوند.

خانه‌ پدری آیت‌الله مهدوی کنی که سال‌ها محل زندگی این بزرگوار بوده، یکی از قدیمی‌ترین خانه‌های کن است. محمدتقی باقری از اقوام آیت‌الله مهدوی می‌گوید: این خانه از سال ۱۳۷۱ و پس از درگذشت مادر آیت‌الله مهدوی به حال خود رهاشده و تا همین چند سال پیش به دلیل بی‌توجهی، دزدها به‌راحتی از این خانه سرقت می‌کردند. این خانه که قدمتی بیش از ۱۵۰ سال دارد متأسفانه هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده است.

این خانه دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که نشان از سبک زندگی اسلامی مالکان آن داشته است. جوی آبی که از میان حیاط می‌گذرد، ایوان‌هایی که به هیچ‌کدام از خانه‌های اطراف اشراف ندارد، وجود یک آب‌انبار و دو سرویس بهداشتی مجزا برای زنان و مردان خانه و چندین و چند ویژگی دیگر این خانه را شاخص می‌کند.

خانه‌ای منسوب به امیرکبیر

مردم محله کن آیت‌الله علی‌اکبر فائزی پور تهرانی را به نام آقا تهرانی» می‌شناسند. خانه او که کنار یکی از بزرگ‌ترین چنارهای قدیمی کن قرار داشت، مملو از آرمشی وصف‌نشدنی بود. خانه‌ای که آیت‌الله تهرانی در آن زندگی می‌کرد یکی از قدیمی‌ترین خانه‌های کن بود. این خانه که توسط ورثه آیت‌الله تهرانی فروخته‌شده دارای معماری ساده و درعین‌حال روستایی است. گفته می‌شود این خانه بخشی از خانه امیرکبیر بوده است که بعد از مرگ او تقسیم‌شده و در قطعه‌های مختلف فروخته‌شده است. حاج علی طاهری یکی از اهالی قدیمی کن می‌گوید: «بچه که بودیم، پدران ما می‌گفتند یکی از همسران امیرکبیر در محله اسماعیلان خانه‌ای داشته است. اگر در سریال امیرکبیر دقت کرده باشید، زمانی که می‌خواهند امیرکبیر را به کاشان ببرند، اهل خانه از او می‌پرسند ما چه کنیم؟ که امیرکبیر می‌گوید:‌ شما به خانه‌کن بروید. پدرم تعریف می‌کرد خانه امیرکبیر تا محله میانده و جایی که خانه ‌آیت‌الله تهرانی بود، ادامه داشت. بعد از مرگ او و مهاجرت خانواده‌اش از کن، خانه به قطعه‌های کوچک تقسیم شد که از آن بخش فکر می‌کنم تنها خانه آیت‌الله تهرانی بازسازی زیادی به خود ندیده است و دست‌نخورده باقی مانده است.»

جای خالی ابزارهای تشویقی

اجرایی نشدن طرح تفضیلی محله کن و مشکلات نوسازی و حفظ باغات انبوه آن باعث شده است تا خانه‌های قدیمی و باصفای آن بلاتکلیف رها شوند. اکثر این خانه‌ها یادرحال تخریب‌اند و یا به مهاجران خارجی اجاره داده‌شده‌اند.

علیرضا بزرگی عضو کارگروه مطالبات محله کن می‌گوید:  متأسفانه وقتی پای بودجه به میان می‌آید کارها سخت می‌شود. بااین‌حال ما معتقدیم اگر شهرداری یا میراث فرهنگی بتواند هزینه مالکیت یا بازسازی خانه‌ها را به عهده بگیرد با تعریف یک کاربری فرهنگی می‌توان آن‌ها را حفظ کرد. به نظر من شهرداری اگر بودجه خرید هم نداشته باشد، ابزارهای تشویقی زیادی دارد که می‌تواند مالکان را برای حفظشان ترغیب کند.

اگر قرار است این خانه‌ها خریداری شود، قبل از هر چیز باید کاربری مناسبی برای آن تعریف کنند. اهمیت این خانه‌ها به دلیل خاطره‌ای است که مردم کن از ساکنان آن دارند که اگر از بین بروند بخش عظیمی از خاطره قومی مردم از بین خواهد رفت. هنوز وقتی مردم کن از کنار خانه آیت‌الله مهدوی کنی یا از کنار خانه آیت‌الله تهرانی عبور می‌کنند، فاتحه‌ای برای آنان می‌فرستند و ذکر خیری از آنان می‌کنند.