درمان اعتیاد ترک اعتیاد نیست| برای مبارزه با مواد مخدر نیازمند فرهنگ ضد اعتیاد هستیم

همشهری آنلاین- فرشاد شیرزادی: ۲۶ ژوئن برابر با پتجم تیر ماه، روز جهانی مبارزه با مواد مخدر است. کنفرانس بین­ المللی مبارزه با اعتیاد و قاچاق مواد مخدر از تاریخ ۱۷ تا ۲۶ ژوئن ۱۹۸۷ در شهر وین برای ابراز  عزم سیاسی ملت ها در امر مبارزه با پدیده خانمان­سوز و شوم اعتیاد به مواد مخدر تشکیل شد و در آن سندی با عنوان C.M.O به تصویب کشورهای شرکت کننده رسید. ترک اعتیاد با استفاده از گیاهان دارویی، دستگاه، قرص متادون و با کمک گرفتن از کلاس های NA مواردی هستند که اگر کسی سرو کارش هم به آنها نیفتاده باشد، در شهر تابلوها و نشانه­ های آن را دیده است. با روانپزشکان و کارشناسان ترک اعتیاد در این مورد صحبت کرده­ ایم و اینکه مکتوبات تخصصی و موازین علمی مان در زمینه مبارزه با مواد مخدر چقدر پیشرفت کرده است.

روان درمانی اعتیاد

 از دیدگاه روانپزشکی فرد معتاد یک بیمار است که به معالجه و مراقبت وی‍ژه نیاز دارد. همانطور که وقتی مریض می­ شویم به پزشک مراجعه می­ کنیم و او برایمان نسخه می­ نویسد، درمان اعتیاد هم نیاز به پزشک متخصص و داروهایی مشخص دارد. در مقابله با این بیماری باید مراحل اولیه و ثانویه را پشت سر گذاشت. مرحله ثانویه به مفهوم واقعی، یعنی انجام اقدامات لازم و پیگیری­ های درمانی که وقتی بیمار کاملاً بهبود یافت، با رعایت توصیه­ های پزشکی از بازگشت بیماری جلوگیری شود.

دکتر سهیل معنوی روانپزشک و مؤلف کتاب «کشمکش های ازدواج از دیدگاه روانپزشکی و درمان آن» می­ گوید: «درمان اعتیاد تنها به معنای ترک مواد مخدر نیست، اغلب معتادان مدتی مواد را ترک می­ کنند، بعضی­ هایشان به تنهایی این کار را با تحمل درد و سختی­ های فراوان انجام می­ دهند اما درمان اصلی اعتیاد بعد از ترک مواد مخدر شروع می­شود. چرا که درمان بیماری روانی افسردگی و اختلال شخصیتی مربوط به رها کردن مواد مخدر، بعد از قطع اعتیاد، سم­زدایی و درمان فیزیکی باید انجام شود. اغلب معتادان می­توانند در دوره­ای معین مواد مخدر را با زور و تحت فشار قرار دادن خود کنار بگذارند اما، چرا دوباره شروع به مصرف می­ کنند؟ در تحقیقات روانپزشکی آمریکایی ثابت شده که «ترک» فیزیکی مواد مخدر از «درمان» واقعی اعتیاد ساده ­تر است.

صلاح است که بیمار پس از ترک فیزیکی مواد مخدر به مدت شش تا نه ماه هر پانزده روز یک بار جهت درمان بیماری روانی خود به روانپزشک مراجعه کند. درمان وی شامل مصرف دارو و روان­ درمانی است تا بهبود شخصیتی و بینش نو پیدا کند. باید بیمار از این طریق عمیقاً بفهمد که هیچ چیز از مصرف دوباره مواد مخدر به دست نخواهد آورد و تازه همه چیز را از دست می­ دهد. تا زمانی که بیمار معتاد به درک این مرحله نرسیده و تحت درمان روانپزشکی قرار نگرفته است هرگز نمی­ توان گفت که او به طور کامل درمان شده است. پس این بدان معنی است که بینش معتاد باید عوض شود و این مهمترین بخش درمان آکادمیک اعتیاد است. در این دوره دشوار، افسردگی فرد معتاد هم باید درمان شود. در این دوره به سه سطح دارو درمانی، استراحت و ورانکاوی نیازداریم که در بخش روانکاوی، کتاب به کمک خود بیمار یا اطرافیانی که می توانند او را راهنمایی کنند خواهد آمد.

دکتر بهمن بهروزی، روانپزشک فقید، و مؤلف کتاب «خاطرات روانپزشک» ضمن بیان اینکه روان درمانی باید همزمان با ترک اعتیاد آغاز شود، می­ گوید: «ترک اعتیاد دوره­ای خاص می­ خواهد، در این دوره فشار مضاعف بر جسم و روح وارد می­ شود. اگر روان درمانی از مرحله ترک اعتیاد شروع شود ترجیحاً بهتر است، نه اینکه معتاد ابتدا مواد را ترک کند و بعد به سراغ روانپزشک برود. شخصی که در مرحله ترک است همواره در وسوسه استفاده از مواد مخدر است اما گر روان­ درمانی از ابتدای ترک اعتیاد آغاز شود جلو وسوسه بازگشت به اعتیاد را هم می­ گیرد و روند درمان سنجیده پیش می­ رود.»

دلائل اعتیاد

روی آوردن به اعتیاد و نادیده گرفتن واقعیت­ های تلخ و ناخوشایند و نادیده انگاشتن مشکلات زندگی به جای گره­ گشایی آنها، دلائل متعددی دارد که از آن جمله می توان به ضعف شخصیتی و جسمی، عوامل خانوادگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و روانی اشاره کرد. اعتیاد معمولاً با مقدمه­ ای به نام دخانیات آغاز می­ شود.

دکتر سهیل معنوی می­گوید: «دخانیات زمینه را برای اعتیاد فراهم می­کند. همین سیگار و یا قلیان هایی که کشیدنش چندین سال است در سفره­خانه­ ها رایج شده، مقدمه­ ای برای اعتیادی به مواد مخدر است و روند معتاد شدن را تسهیل می­کند. اغلب معتادان بین سنین ۲۱ تا ۳۱ سال به مواد مخدر روی می­ آورند. باید دید یک جوان ایرانی با چه تجربه­ ها و مشکلاتی در این سن روبه­ رو می­ شود. اولین موضوع، مساله دوست و رفیق است. اکثر جوانان در این سن دوست و رفیق دارند. موضوع بعدی بی کاری است، اگر آنها در جایی مشغول باشند احتمال اینکه به اعتیاد روی بیاورند کمتر است. وقتی مشغله­ ای نیست فشار روانی به وجود می­ آید، دوست و رفیق ناباب در این سن اگر مثلاً پیشنهاد دهد که برای خارج شدن از زیر این فشار روانی برویم کراک یا شیشه یا وید بکشیم، او موافقت می­ کند. مساله دیگر نبودن تفریحات سالم است. ایران در مقایسه با  کشورهایی که آمار امکانات تفریحی­ شان در مقایسه با کشور ما بیشتر است -مثل کشور ایالات متحد امریکا که بهترین کنسرت ها، سینماها و تئاترها را دارد- موقعیت مناسبی ندارد. جوان ما به دلیل نبودن این تفریحات سالم به چهار دیواری خانه پناه می­ برد و اعتیاد را به عنوان تنها تفریحش انتخاب می­ کند. نه رادیو و نه تلویزیون نمی­ توانند برای او سرگرم کننده باشند و در مجموع عوامل سرگرم کننده کم داریم.»

سهیل معنوی، روانپزشک و روان درمانگار و نویسنده کتاب «آخرین معیارهای تشخیص در بیماری اسکیزوفرنی» می­ افزاید: «اعتیاد یک بیماری روانی ناشی از اختلال شخصیتی و عدم اعتماد به نفس است که هر دو این ها منجر به افسردگی عمیق فرد می­ شود. شخص بیمار برای درمان افسردگی به اعتیاد پناه می­ برد. اختلال شخصیتی در فرد معتاد گاه از دوران طفولیت باقی مانده و در برخی موارد وابستگی شدید به مادر و احساس عدم اعتماد به نفس در شخص بیمار دیده می­ شود. معتاد به علت ناآگاهی و به دلیل فرهنگ نادرستی که دارد رو به اعتیاد می ­آورد اما انسانی که تحصیل کرده است و معیارهایش علمی و آکادمیک است، افسردگی خود را پیش پزشک معالج درمان می­ کند. افراد معتاد غالباً انسان های ساده­ و تلقین­ پذیری هستند و با وجود دوستان کج منشی که در کنارشان قرار دارند، مصرف مواد مخدر به آنها پیشنهاد می­ شود.»

 وی می­ افزاید: «انسان های زرنگ برتری طلبند، اما شخص معتاد برتری طلب نیست، حاضر است به هر زندگی نکبت­ بار که توأم با بدبختی و ذلت است تن در دهد. این است که باید بچه­ ها را از دوران کودکی اندکی برتری طلب بار آورد، البته در حد نرمال و نه حد و اندازه­ هایی بیمارگون و دیکتاتور مسلک.»

کلاس های  NA

شاید عصرهای امروز تابستان که در برخی پارک قدم می­ زنید، جمعیتی را دیده باشید که به محض نزدیک شدن به آنها، اگر سیگار دستتان باشد، یکی به شما می­ گوید: «لطفاً سیگارتان را خاموش کنید.»

افراد این جمعیت دست­ کم در ظاهر کسانی هستند که همگی دست به گریبان مساله ترک اعتیادند. در میان این جمعیت که گردهمایی­ شان به کلاس های NA معروف است، تجربه­ هایی شخصی هم بیان می­ شود که شاید بتواند نقطه امیدی بر خاتمه مصرف مواد مخدر از سوی حاضران باشد.      

زنده یاد دکتر بهمن بهروزی در بخشی از سخنرانی های خود عنوان کرده است: «کلاس های NA از حیث علمی نقائصی ندارند، این کلاس ها مطابق آخرین تجربیاتی که صورت گرفته، تشکیل شده اما مشکل این است که خصوصاً در جماعت معتاد نفوذ لازم را نداشته است. جمعیتی را که در پارک ها می­ بینیم اغلب برای سرگرمی و تفریح به کلاس آمده­ اند. در میان این جمعیت هم می­ توانید دست به آمارگیری بزنید. می­ توان پرسید که این کلاس ها چگونه می­ تواند روی معتادان تأثیر بگذارد. درصد بالایی از کسانی که در این کلاس ها شرکت می­ کنند، معتاد نیستند. آدم های سالمی هستند که می­ خواهند بدانند در این کلاس ها چه می­گذرد.

معتاد واقعی معمولاً واهمه دارد پا به کلاس های NA بگذارد. می­ ترسد مأموران او را دستگیر کنند. اعتیاد در سنین ۲۰ تا ۳۰ سال شروع می­ شود اما در کلاس ها افرادی را که در بین این سنین باشند کمتر می­بینیم. لُب کلام اینکه ترک اعتیاد تا به حال بیشتر حرف و حدیث و سخن بوده است تا عمل.»

دکتر بهروزی در این باره که ما چه تجربه­ های بومی در این زمینه داریم؟ می­ افزاید: «اصولاً در راستای مبارزه با مواد مخدر چندان موفق نبوده­ ایم، اگر چنین بود تعداد معتادان باید کم می­ شد که این امر اتفاق نیفتاده است. تجربیات بومی ما در راستای مبارزه با مواد مخدر تأثیرات لازم را نداشته است. نادیده انگاشتن این واقعیت به سود هیچ­کس نیست.»

مکتوبات و تبلیغات

دکتر سهیل معنوی یادآور می­ شود: «مکتوبات ما همگام با کلینیک ها و کلاس های NA پیشرفت کرده ولی این پیشرفت هنوز خیلی کم است. روانشناسان کتاب های متعددی خوانده­ اند و نوشته­ اند تا علل و روانکاوی اعتیاد را تشخیص دهند. کلاسهای NA مفید است اما ترک اعتیاد درمان روانپزشکی می­ خواهد. ترک فیزیکی با «متادون» راحت­ تر از درمان روانی است. یکی از وجوه منفی کلاسهای NA این است که معتاد مواد مخدر را ترک می­ کند و پس از ترک به او می­ گویند هیچ دارویی نباید مصرف کنی. اینجاست که باید گفت NA صرفاً از نظر ترک فیزیکی مثبت است.»

سهیل معنوی می­ گوید: «چون ما دارای کشور اعتیادخیزی هستیم، درصد اعتیاد نسبت به درصد جمعیت بالاست. مکتوباتمان هم آن گونه که انتظار می­ رود پیشرفت نکرده است. یکی از عوامل گسترش اعتیاد باز می­ گردد به فقدان اطلاع رسانی در مورد این مساله خانمان­سوز. عده­ ای شارلاتان هم در این میان برای ترک اعتیاد تبلیغ فریبکارانه می­ کنند و از مردم گرفتار مخارج سنگینی می­ گیرند که نتیجه نامطلوب و ویرانگری هم دارد. همین موضوع خیلی از مردم را نسبت به درمان اعتیاد بدبین کرده است. برخی بنا به همین دلائل به خود درمانی روی می­ آورند چرا که به مراکز ترک اعتیاد اعتماد ندارند. خود درمانی برای کسانی که سالیان متمادی اعتیاد داشته­ اند می­تواند خطرناک باشد چون نمی­ دانند از چه داروهایی و به چه میزان استفاده کنند.»

کلینیک ها، دستگاه ها و گیاهان دارویی

 گرچه در سطح شهر آگهی­ های فریبنده و رنگارنگی می­ خوانیم که «ترک اعتیاد بدون درد با دستگاه ظرف مدت چند روز امکان­پذیر است» و یا پشت شیشه مغازه­ های عطاری از ترک اعتیاد گیاهی ۱۴ روزه اعتیاد خبردار می­ شویم اما واقعیت علمی و انکار ناپذیر ثابت کرده است که درمان اعتیاد به این سادگی ها نیست!   

دکتر بهروزی در بخشی از سخنانش درباره کار کلینیک ها و دستگاه های ترک اعتیاد می­گوید: «با نوع کار تعدادی از این کلینیک ها سر و کار داشته­ ام، در تبلیغات و سخن یک چیز می­ گویند و در عمل چیز دیگری دیده می­ شود. عملاً کلینیک های ترک اعتیاد در ایران نتیجه قابل قبولی ندارند. درصد اعتیاد روز به روز در حال افزایش است و اگر کلینیک های ترک اعتیاد اثری در جلوگیری از اعتیاد به مواد مخدر داشتند، باید آمار ابتلا به آن کاهش می­ یافت. بهترین زبان در بازخورد چنین مسائلی آمار است. هر چیز مضر و ناهنجار که در جامعه افزایش می­یابد، دلیل بر آن است که تدابیر پیشگیرانه در موردش انجام نگرفته است. جنبه­ های علمی دستگاه های ترک اعتیاد ضعیف و پرسش برانگیز است. یکی از مراجعان من پیرمردی ۷۰ ساله است که با یکی از این مراکز تماس گرفته بود. منشی پس از مطلع شدن از میزان مصرف او و اینکه ۴۵ سال است که مواد مصرف می­ کند، پاسخ داده بود که ترک اعتیاد مشمول حال او نمی­ شود!

مراکز ترک اعتیاد متأسفانه به «دکان پولسازی» تبدیل شده­ اند، آنها را راه می­ اندازند تا به ثروتی برسند. منظور از ترک اعتیاد با گیاهان دارویی، محدود می­ شود به شربت هایی مشکوک که به قیمت گزاف به بیمار درمانده می­ فروشند. این شربت ها برای کسانی که دوران طولانی و با مصرف بالا اعتیاد داشته­ اند، هیچ کارای ای ندارد. عطاری ها شربت ها را با قیمت گران می­ فروشند و به مشتری می­ گویند هر هفته یک شیشه از آن را بخور، در حالی که باید رابطه تنگاتنگ بین پزشک متخصص و ترک کننده، وجود داشته باشد و با تجویز شربت کار ترک اعتیاد پیش نمی رود.»

 دکتر معنوی می­ افزاید: «کشور ما در زمینه مبارزه با مواد مخدر به یک راهکار عمده و قطعی نیاز دارد و نه قهری. معتادان باید بتوانند بدون ترس و واهمه و بدون پرداخت مخارج کمرشکن مواد مخدر را ترک کنند.  ما به یک راهکار ملی نیاز داریم، راهکاری که معتادان با جان و دل جلو بیایند و بدانند در راهی که قدم می­ گذارند احتمال اینکه زندگیشان منهدم شود صفر است. اگر از این زوایه به موضوع بنگریم من ده ها کتاب خوانده ام و سراغ دارم که می توانند در این زمینه مفید و موثر باشند. همچنین شخص روانپزشک هم باید با توجه به دانشی که دارد به روز باشد. این ها همگی کمک می کند تا آمار اعتیار پایین بیاید.»