کنوانسیون تهران با عنوان«معاهده چارچوبی حفاظت از محیط زیست دریایی خزر» در 21 مرداد 85 لازم‌الاجرا شد.
این کنوانسیون تعهدات و الزامات را برای هر 5 کشور حاشیه دریای خزر به‌صورت چارچوبی بیان می‌کند.
این تعهدات در قالب پروتکل‌های موضوعی مشخص یا موافقتنامه‌های دیگری بین کشورها تنظیم و مورد تعهد قرار می‌گیرد.
آنچه در ادامه می‌آید گفت‌وگویی است با دکتر حمید غفارزاده، مدیر برنامه محیط زیست دریای خزر درباره اهداف آینده و روند پیشرفت این کنوانسیون در سالی که گذشت.
- هدف اصلی کنوانسیون تهران چیست؟
هدف اصلی آن حفاظت از محیط زیست دریای خزر است و برای اینکه اجرایی و مؤثر شود باید پروتکل‌های آن مورد توافق قرار گیرند و لازم‌الاجرا شوند.
- تا به حال کدام پروتکل‌ها مورد توافق قرار گرفته و لازم‌الاجرا شده است؟
هنوز هیچ کدام. مسئله کنوانسیون تهران این است که هنوز هیچ‌یک از پروتکل‌های آن به تصویب نرسیده. این پروتکل‌ها، ابتدا باید در مورد متن فنی توافق و سپس توسط کشورها امضا شود. البته تا زمانی که پروتکل‌ها به تصویب قوه مقننه کشورها نرسد، لازم‌الاجرا نمی‌شود. کنوانسیون تهران در نوامبر 2003 در تهران امضا شد اما 2 سال طول کشید تا لازم‌الاجرا شود.
- چه پروتکل‌هایی در زمینه حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر در نظر گرفته شده است؟
در سال 2004 اولویت‌های کشورها در مورد پروتکل‌های کنوانسیون مشخص شد و 4 پروتکل در اولویت قرار گرفت: پروتکل آلودگی با منشأ خشکی، حفاظت از تنوع زیستی، بررسی تبعات محیط زیستی طرح‌های فرا مرزی، آلودگی نفتی ناشی از کشتی‌ها و حوادث آنها.
- مذاکرات مربوط به این کنوانسیون‌ها از چه زمان آغاز شد؟
مذاکرات مربوط به آلودگی نفتی ناشی از کشتی‌ها همزمان با مذاکرات خود کنوانسیون شروع شد، در سال 2000 - 1999 نخستین مذاکرات مربوط به آن شروع شد و اکنون 8 سال است که این پروتکل در دست مذاکره است.
مذاکرات مربوط به دیگر پروتکل‌ها از سال 2004 آغاز شد و اکنون 4 سال است که هر کدام سابقه مذاکره منطقه‌ای دارند.
- کنوانسیون تهران تا کنون بر سر چه مسائلی به توافق رسیده؟
در نشست نخست اعضای معاهده در سال گذشته در باکو جمهوری آذربایجان چند توافق مهم بین کشورها شد.
یکی اینکه 5 کشور توافق کردند مبلغی در حدود 72 هزار دلار سالانه به‌عنوان مخارج اجرای کنوانسیون پرداخت کنند. اهمیت این مسئله از این نظر است که تعهد و علاقه کشورها به انجام این کار را نشان می‌دهد.
توافق دیگر بر سر اجرای مقررات و روش‌های اجرایی آن بود. مورد سوم این بود که قرار شد در فاصله بین نشست اول در باکو و دوم در تهران هر 4 پروتکل نهایی و پروتکل مربوط به آلودگی نفتی امضا شود.
آخرین گام تنظیم سندی مربوط به گستره یابی ماهیگیری بود؛ یعنی پژوهش در مورد گستره مشترک شیلات و محیط زیست.
در واقع چون کشورها برای توافق در مورد پروتکل ماهیگیری آمادگی نداشتند و توافق رسمی در مورد مناطقی که باید در آنها ماهیگیری شود نشده بود، قرار شد پژوهشی به‌منظور گستره یابی در منطقه انجام شود.
- چه انتظاری از نشست دوم در تهران دارید؟
20 تا 22 آبان در تهران نشست دوم کنوانسیون تهران به میزبانی جمهوری اسلامی ایران است، این یک جلسه مهم است.
یک سال پس از جلسه باکو باید بررسی شود کشورها چقدر به تعهدات خود عمل کرده‌اند.
اکنون سند مربوط به گستره‌یابی ماهیگیری تنظیم شده، در سایر موارد هم مذاکرات مربوط به هر 4 پروتکل پیگیری و پیشرفت‌هایی هم به دست آمده که در نشست دوم به اطلاع کشورها خواهد رسید.
همچنین برنامه کاری معاهده بررسی و تصویب خواهد شد. اما در مجموع من متأسف هستم که این میزان پیشرفت با علاقه‌ای که کشورها نشان می‌دهند و علاقه‌مندان به محیط‌زیست ، متناسب نیست.
- به چه علت روند پیشرفت کند بوده؟
دلایل گوناگونی و جود دارد. مثلا در مورد آلودگی نفتی با منشأ خشکی دلایل آن فنی است. متن کلی پروتکل مورد توافق قرار گرفته اما در مورد پیوست‌های آن‌که صنایع مورد نظر را مشخص می‌کند هنوز نه توافق قطعی شده، و نه گستره جغرافیای این آلودگی مشخص شده است؛ به همین دلیل نیاز به کار کارشناسی بیشتر دارد.
اینکه چه طرح‌هایی جزء پروتکل بررسی تبعات محیط زیستی طرح‌های فرامرزی قرار گیرد باز هم جزء مسائل فنی است که کنوانسیون با آن مواجه است.
فراموش نکنیم که خزر یک دریای مشترک است و این پروتکل می‌تواند نقش بسیار مهمی در این زمینه ایفا کند.
- در مورد پروتکل تنوع زیستی چقدر پیشرفت حاصل شده است؟
در مورد تنوع‌زیستی و آلودگی نفتی کشتی‌ها من شخصا خیلی ناامید شدم.
تا چند ماه قبل امیدوار بودیم این پروتکل در تهران به امضا برسد ولی متأسفانه در جلسه ماه گذشته در قزاقستان بعضی کشورها خواستار تغییراتی در پروتکل شدند که کشور‌های دیگر برای توافق با آن نیاز به زمان دارند.
از نظر من پروتکل تنوع زیستی چندان تفاوتی با معاهده بین‌المللی حفاظت از تنوع زیستی ندارد و یک پروتکل تعریف شده است.
برای ما باعث شگفتی بود که کشورها در قزاقستان خواهان ایجاد تغییرات درآن شدند.در مورد آلو دگی ناشی از کشتی‌ها 9 سال است که در حال مذاکره هستیم و من حداقل3 جلسه را به یاد دارم که وقتی جلسات به پایان رسید کشورها ابراز خرسندی کردند که توانستند این پروتکل را نهایی کنند.
- آیا رژیم حقوقی دریای خزر بر اجرای کنوانسیون و مذاکرات آن تاثیر گذاشته ؟
این کار از مسائل سیاسی و حقوقی هم تاثیر گرفته است.
با وجود صراحت کنوانسیون مبنی بر اینکه اجرا و مذاکرات این کنوانسیون از رژیم حقوقی تاثیر نمی‌گیرد، اما متأسفانه این مسئله روی رفتار نمایندگان برخی کشورها تاثیر می‌گذارد ؛
حتی در مورد مسئله تنوع زیستی و آلودگی سؤالاتی مطرح می‌شود که مثلا کدام بخش‌ها در نفوذ کدام کشورهاست.
- در سالی که گذشت چه دستاورد مهمی در مورد کنوانسیون تهران داشتیم؟
سال گذشته در نشست مشترک روسای جمهوری کشور‌های حاشیه خزر در تهران، در بیانیه نهایی، به کنوانسیون تهران به‌عنوان کنوانسیون محیط زیستی اشاره شد و خواهان اجرایی شدن آن، به‌خصوص در مورد ذخایر ماهیگیری شدند.
این نکته مثبتی است که مسئله محیط زیست در کنار مسائل مهمی مثل نفت، صلح و همکاری‌های منطقه جای خود را در این بیانیه باز کرده است.
این توجه روسای جمهوری منطقه به مسائل محیط زیست خزر ارزشمند است و من معتقدم این امر در سطوح اجرایی باید جدی‌تر گرفته شود.
