همشهری آنلاین _ ثریا روزبهانی: اینبار همراه خود مهمان تازه واردی را آورده‌اند تا آن هم در این فضای امن، زمستان را پشت سر بگذارد. چند سالی می‌شود که دریاچه شهدای خلیج‌فارس، برای زیست‌گونه‌های جانوری از جمله پرندگان در محیط شهری، اکوسیستم جدیدی را پیش روی پایتخت قرار داده است. اکنون این دریاچه به دلیل تنوع زیستی ویژه و متعدد به زیستگاه مناسبی برای‌گونه‌های مختلف پرندگان و آبزیان در شهر تهران تبدیل شده و ایده‌آل بودن این زیستگاه سبب ثبت و مشاهده بیش از ٤٣٠ قطعه «کاکایی خزری»، ٥٤ قطعه «اردک سر سبز» و ٢ قطعه «باکلان»، در گزارش عملکرد پایش روزانه پرنده‌نگری شده است.
- ۱۰۰ گونه پرنده بومی
دریاچه علاوه بر گردشگران و شهروندان تهرانی، از دور دست‌ها هم پذیرای مهمان است. هر سال از اوایل مهرماه تا فروردین ماه سرزمین ایران میزبان‌گونه‌های ارزشمندی از پرندگان مهاجر زمستانه است که از عرض‌های شمالی به سمت مناطق جنوبی‌تر کوچ می‌کنند. بسیاری از این پرندگان در فهرست‌گونه‌های حمایت شده قرار دارند و در معرض خطر انقراض هستند. چند سالی است که بعد از بهره‌برداری از دریاچه شهدای خلیج‌فارس، پرندگان مهاجر، این دریاچه را به سبب داشتن فضایی امن به‌عنوان زیستگاه زمستان‌شان انتخاب می‌کنند. به همین دلیل این دریاچه برای اسکان بین راهی پرندگان مهاجر در فصل مهاجرت حائز اهمیت است.
«سید قوام‌الدین بزرگیان»، کارشناس محیط‌زیست و مسئول سایت پرنده‌نگری دریاچه شهدای خلیج‌فارس، درباره مهاجرت پرندگان به این دریاچه می‌گوید: «تاکنون بیش از ۱۰۰گونه پرنده بومی منطقه و پرنده مهاجر در دریاچه مشاهده شده است که با آغاز فصل مهاجرت پیش‌بینی می‌شود با حضور پرندگان جدید احتمالی شمارگونه‌ها از این تعداد نیز فراتر رود. امسال تاکنون براساس اطلاعات پایش روزانه، حدود ۱۵گونه مشاهده شده و به ثبت رسیده است و منتظر هستیم که بقیه‌گونه‌ها در مدت فصل مهاجرت به این دریاچه مراجعت کنند. فصل مهاجرت تقریباً از اول پاییز آغاز می‌شود، اما مهمانان دریاچه امسال از دهم آبان ماه از راه رسیدند و احتمالاً تا یکی‌ـ ۲ ماه دیگر بقیه آنها هم از راه می‌رسند و تا آخر فروردینماه در این زیستگاه اقامت خواهند داشت. سپس کم‌کم به سمت شمال کره زمین بازمی‌گردند.»
- با خاطری آسوده فرود بیا!
دریاچه «چیتگر» به مساحت ۱۳۲ هکتار در شمال غرب شهر تهران در مجاورت پارک جنگلی چیتگر قرار دارد. سالانه به میزان ۲ میلیون لیتر آب از رودخانه «کن» به‌عنوان منبع اصلی تأمین‌کننده آب، وارد دریاچه می‌شود. بزرگیان در ادامه می‌گوید: «پرنده‌های مهاجر در مسیر پروازشان اگر آبگیر یا تالابی وجود داشته باشد، در آن فرود می‌آیند. معمولاً آنها بار اول که می‌آیند سال‌های بعد هم براساس فکر قدیمی‌شان، به این مکان باز می‌گردند. باتوجه به این موضوع که دریاچه از نظر تأمین منابع غذایی از جمله «آبزیان» و «فیتوپلانکتون» ها گزینه مناسبی برای اقامت آنها محسوب می‌شود و به همین دلیل می‌توانند تا زمان کوچشان در اینجا بمانند.
همچنین آنها به سبب امن بودن این دریاچه و شکار نشدنشان سال‌های بعد هم به این دریاچه مهاجرت می‌کنند. چراکه این محیط از سوی ۲ حوزه مدیریتی، نظارت و پایش می‌شود. یک حوزه مدیریتی مربوط به سازمان «حفاظت محیط‌زیست تهران» است که در حوزه کلانش مدیریت می‌کنند. از سوی دیگر هم در حوزه شهری. چون یک آبگیر شهری محسوب می‌شود، در اختیار شهرداری منطقه ۲۲ است. به همین دلیل اداره محیط‌زیست شهرداری هر سال برای پایش، سرشماری و آموزش، مشاور به کار می‌گیرد. همچنین شرکت عمرانی کارکنان شهرداری که نگهبانی دریاچه را برعهده دارد به شکل شبانه‌روزی از این محدوده حراست و حمایت می‌کند.»
- در انتظار بین‌المللی شدن دریاچه
به باور کارشناسان محیط‌زیست، کاکایی‌ها پرندگانی بسیار مفید هستند، زباله‌های داخل دریاچه را می‌خورند و به راحتی هضم می‌کنند. در واقع «رفتگر» طبیعت هستند و در این کارهم توانایی بسیار بالایی دارند. بزرگیان درباره حضور کاکایی‌ها در این دریاچه می‌گوید: «اکنون براساس رصدهای روزانه حدود ۳۵۰ گونه کاکای خزری مهمان دریاچه شهدای خلیج‌فارس شده‌اند. احتمال اینکه تعداد آنها ۵۰درصد بیشتر از تعداد این پایش باشد، هم وجود دارد. همچنین اردک سرسبز هم چند روزی است که به دریاچه آمده است. در مرحله نخست، ۵ اردک سبز مشاهده و در روزهای بعد ۴۹ عدد دیگر به تعداد آنها اضافه شد.» او باور دارد برای حفظ این دریاچه باید آن را به ثبت بین‌المللی رساند.
بزرگیان به ایجاد فرصت‌های بهتر برای آینده این دریاچه اشاره می‌کند و می‌گوید: «باید نام این دریاچه به‌عنوان تالاب در فهرست تالاب‌های بین‌المللی ثبت شود. اگر این ایده محقق شود، در نخستین قدم برای معرفی استان تهران در جوامع بین‌المللی و نیز در گام‌های بعدی معرفی خود دریاچه چیتگر تأثیرگذار و مؤثر خواهد بود. اگر در سطح ملی یا بین‌المللی بودجه‌ای لازم باشد می‌توان برای آن هزینه کرد. مراحل اولیه این کار و مشاوره به شهرداری منطقه از سوی انجمن مردم‌نهاد انجام شده است، اما متأسفانه به دلیل نداشتن شرایط برای تالاب شدن، باید خود سازمان محیط‌زیست، بستر و شرایط را برای حوزه تالاب‌هایش فراهم تا بتواند این دریاچه را به‌عنوان یک تالاب بین‌المللی معرفی کند.»
- غذا دادن ممنوع
کارشناسان محیط‌زیست براین باورند که نباید به پرندگان غذا داد. چون این کار موجب می‌شود تا پرندگان از حالت و خصلت حیوانیشان دور شوند. بزرگیان ریختن غذا و مواد غذایی از سوی گردشگران در دریاچه را نهی می‌کند و در این‌باره می‌گوید: «ریختن مواد غذایی داخل دریاچه، موجب کثیفی دریاچه می‌شود و از سوی دیگر هم از بین رفتن موجودات داخل دریاچه را در پی خواهد داشت. معمولاً گردشگران مواد غذایی بسته‌بندی شده مانند «چیپس» و «پفک» را در آب می‌ریزند. برای پیشگیری از این رفتار، تعدادی تابلوهای هشداردهنده از سوی شهرداری و تعدادی هم بنرآموزشی از سوی انجمن در محوطه نصب شده است.
حتی باید کودکان را از این موضوع آگاه کرد که ریختن غذا یا تنقلات برای ماهی‌ها، نه تنها برای سلامت این آبزیان مفید نیست بلکه کیفیت آب دریاچه را نیز تهدید می‌کند. به دلیل شیوع ویروس «کرونا» و تدابیر پیشگیرانه، گردشگران کمتری برای بازدید و تفریح می‌آیند. همچنین از فضای سبز این محوطه هم نباید غافل شد. اغلب گردشگران با پهن کردن بساط تفریحشان بر روی چمن‌ها و رها کردن زباله‌هایشان در این مکان، به محیط‌زیست و پوشش گیاهی این مکان آسیب می‌رسانند. برای حفظ این دریاچه، شهروندان و گردشگران به آموزش و آگاه‌سازی‌های زیست‌محیطی نیاز دارند. اگر همه این رفتارها به خوبی مدیریت شود، این دریاچه می‌تواند محیطی مسالمت‌آمیز برای همزیستی شهروندان در کنار پرندگان و آبزیان شهر تهران باشد تا اوقات خوشی را در این مکان سپری کنند.»
- پایش روزانه مهمان‌های دریاچه
به گفته بزرگیان، هر ماه وضعیت ظاهری پرندگان و آبزیان این دریاچه پایش و تعداد آنها سرشماری می‌شود. اگر در این پایش به بیماری مبتلا شده یا از نظر تغذیه‌ای مشکلی وجود داشته باشند، به سرعت گزارش و مشکل آنها تا رفع و بهبود شرایط پیگیری می‌شود. اما با توجه به فصل مهاجرت، کار پایش پرندگان، هر روز انجام خواهد شد. کارشناسان هر روز دورتادور دریاچه را می‌گردند وگونه‌های جدیدی که می‌آیند، ثبت می‌کنند. همچنین‌گونه‌های قدیمی را دوباره سرشماری و شیوه تراکنش و تغذیه و حتی وضعیت پوشش گیاهی خود دریاچه را رصد می‌کنند و به‌صورت روزانه گزارش تهیه و در پایان ماه نیز به شهرداری اعلام می‌کنیم. اگر موضوع خاصی باشد، به شهرداری و سازمان محیط‌زیست و دامپزشکی گزارش می‌دهیم. خوشبختانه تاکنون بیماری یا اتفاقی در این زمینه مشاهده نشده است.»
- دارکوب قهوه ای
«دارکوب قهوه ای» پرنده‌ای به رنگ قهوه‌ای مایل به خاکستری، اغلب درحال تغذیه در میان پوشش گیاهی نزدیک سطح زمین است. دارکوب قهوه‌ای همانند سایر دارکوب‌ها روی درخت با ۲ جفت انگشت جلو و ۲ جفت انگشت عقب می‌نشیند. این پرنده در جنگل‌های باز، باغ‌ها، پارک‌ها و اراضی بوته‌زار و مخروبه به سر می‌برد و در سوراخ‌های طبیعی درختان آشیانه می‌سازد. غذای این پرنده شامل مورچه‌ها و سایر حشرات است و روی زمین و بین چوب‌های پوسیده به دنبال غذا می‌گردد.
- زردپره سرزیتونی
«زردپره سرزیتونی» نر دارای زیرتنه نخودی مایل به بلوطی است و سر و سینه خاکستری و گلوی زرد کمرنگ دارد. پرنده ماده کمرنگ‌تر است و رگه‌های تیره وریزی روی سینه‌اش دیده می‌شود. پرنده نابالغ قهوه‌ای‌تر است و حلقه چشمی زرد و منقار صورتی دارد. دانه گیاهان بخش بیشتر غذای این پرنده را تشکیل می‌دهد و در کنار دانه از حشرات و بی‌مهرگان نیز تغزیه می‌کند. فضاهای باز و مناطق کوهستانی یا تپه ماهوری و مناطق کم‌ارتفاع با درختان پراکنده و بوته‌های کوتاه، زیستگاه این پرنده است. در زیر علف‌ها و روی زمین و نزدیک کشتزارها لانه‌سازی می‌کند.
- ماندارین
«ماندارین» اردکی است ازگونه‌هایی که در شرق آسیا یافت می‌شود و شبیه اردک جنگلی در آمریکای شمالی است. اندازه این اردک، متوسط، قد آن ۴۱ تا ۴۹ سانتیمتر و طول بال‌های آن بین ۶۵ تا ۷۵ سانتیمتر است و در کنار مرداب، برکه و لابه‌لای بوته‌زارها لانه می‌سازد و خاستگاه اصلی‌اش جزایر «ژاپن» و نواحی شمالی «چین» است. ماندارین با راه رفتن و گشت زدن غذا به دست می‌آورد. آنها به‌طور عمده گیاه و دانه می‌خورند به‌ویژه تنه چوب «راش». همچنین تعدادی از آنها ممکن است به وعده غذایی خود، «حلزون»، حشرات و ماهی‌های‌ریز را نیز اضافه کنند. رژیم غذایی ماندارین با عوض شدن فصل تغییر می‌کند. در پاییز و زمستان بذر و دانه درختان و در بهار حشرات، حلزون، ماهی، گیاه و در تابستان قطره شبنم، «کرم»، «قورباغه» و نرم تنان و مارهای کوچک را می‌خورند.
- سسک تالابی بزرگ نیزار
«سسک تالابی بزرگ نیزار» با طولی معادل ۱۹ تا ۲۰ سانتی متر، بزرگ‌ترین‌گونه سسک در ایران است. منقاری بلند و ضخیم و خط ابرویی سفید و واضحی دارد. پرنده بالغ، روتنه‌اش قهوه‌ای و زیرتنه‌اش سفیدـ خاکستری است. احتمالاً به‌طور مهاجر عبوری در کلانشهر تهران مشاهده می‌شود.
زیستگاه اصلی سسک بزرگ نیزار(تالابی بزرگ) به‌ویژه در فصل زادآوری، همان‌گونه که از نامش پیدا است نیزارها بوده و در فصول دیگر سال ممکن است در زیستگاه‌هایی مانند بوته‌زارها یا شالیزارها نیز مشاهده شود.
- مهمان داریم چه مهمانی!
«آتنا باباعلی»، رئیس اداره محیط‌زیست منطقه از حضور اردک‌های سرسبز که به تازگی مهمان دریاچه شهدای خلیج‌فارس شده‌اند، خبر می‌دهد. او درباره این پرندگان می‌گوید: «با آغاز فصل سرما، از آبان ماه مهاجرت پرندگان به دریاچه چیتگر آغاز می‌شود. در دهم آبان ماه سال جاری برای نخستین بار، ورود ٥ قطعه اردک سرسبز به دریاچه چیتگر در پایش روزانه پرنده‌نگری مشاهده و ثبت شد. در مدت چند روز گذشته، تعداد این اردک‌های سرسبز در دریاچه چیتگر به ٥٤ قطعه رسیده است.» همچنین رئیس اداره محیط‌زیست منطقه ٢٢، از حال خوب تک پرنده بسیار زیبای دریاچه چیتگر خبر می‌دهد و می‌گوید: «حال اردک «ماندارین» خوب است و هیچ مشکلی ندارد.
تحرک، تغذیه و شنای این پرنده طبیعی است و ترسی از نزدیک شدن به گردشگران ندارد. اردک ماندارین از محیط پیرامون به دریاچه آورده شده و رفتارش نشان می‌دهد که دست‌آموز است و ورود آن به دریاچه ارتباطی به فصل مهاجرت پرندگان ندارد.»
- ۱۸ گونه آبزی در دریاچه
ماهی‌های موجود در دریاچه شهدای خلیج‌فارس، با هدف آبزی‌پروری در این پهنه آبی رها نشده‌اند بلکه وظیفه این ماهی‌ها کمک به حفظ کیفیت آب از طریق تغذیه جلبک‌ها و ضایعات است. بزرگیان درباره آبزیان و ماهی‌های این دریاچه می‌گوید: «در مطالعات پیشین از سوی کارشناسان محیط‌زیست، حدود ۱۸گونه آبزی و ماهی‌ها مانند «طوطو ماهی»، «قزل‌آلای رنگین‌کمان»، «کپور سرگنده» جزوگونه‌های آبزیانی این دریاچه شناسایی شده‌اند. درباره اضافه یا کم شدن تعداد آنها هنوز مطالعه‌ای انجام نشده است. علاوه بر این آبزیان، ۲ عدد «لاک‌پشت» ازگونه‌های لاک‌پشت دریایی بارها در دریاچه دیده شده است و بقیه پرنده‌های مهاجر هستند.
بیشترگونه ماهیانی که شناسایی شده‌اند، متعلق به خانواده کپورماهیان مانند کپور نقره‌ای، کپور سرگنده، علفخوار و کپورمعمولی هستند. همچنین‌گونه‌ای از «سیاه ماهی» که از ماهیان بومی رودخانه کن محسوب می‌شود، از طریق آب ورودی به دریاچه منتقل شده است و در دریاچه زیست می‌کند. این‌گونه ماهی‌ها از ماهیان غیربومی به شمار می‌روند که از طریق رهاسازی ماهیان به همراه ماهیان پرورشی به دریاچه آمده‌اند. از سوی دیگر، گونه سیاه ماهی و ماهی قزل‌آلا رنگین کمان، بومی آبریز کن و منطقه چیتگر نبوده‌اند و به احتمال زیاد این‌گونه‌ها نیز همراه ماهیان پرورشی نیز از سوی مردم به دریاچه راه پیدا کرده‌اند.
انواع ماهی‌ها از جمله مروارید ماهی، قفقاز، سیاه ماهی، سیاه ماهی معمولی، کاراس وحشی، کپور معمولی، ماهی حوض، تیزکولی، کپور نقره‌ای، کپور سرگنده، علفخوار، آمورنما، اسکار، گربه ماهی رفتگر، گربه ماهی سیاه گوش، گامبوزیا، پیرانا، قزل‌آلا رنگین کمان، ماهی طوطی و غیره تاکنون در دریاچه شهدای خلیج‌فارس شناسایی شده‌اند. همچنین بستر دریاچه به سبب جلوگیری از نفوذ آب، عایق شده است، برای همین فاقد کیفیت زیستگاهی مناسب برای جایگزینی بی‌مهرگان پر تولید در دریاچه‌های آب شیرین مانند دوکفه‌ای، حلزون، میگو، انواع کرمهای کم تار و پرتار، آمفی پودا است.
- ۱۱۷ گونه‌های پرندگان
۱۱۷گونه پرنده، بومی و غیربومی در دریاچه شناسایی شده‌اند. پرندگان شکاری و گنجشک‌های کوچیک مانند «سار»، «مینا»، «کلاغ»، «زاغ» و «بلبل خرما» از جمله پرندگان دائمی این محدوده محسوب می‌شوند. همچنین مدتی است که‌گونه جدید دیگری هم به اسم «اردک ماندالین نر» هم در این محدوده دیده شده است که احتمالاً از باغ‌های اطراف به این محیط آمده است.
این نوع پرنده هم ازگونه‌های پرندگان مهاجر است، نه انفرادی. اکنون به‌صورت تکی همراه با اردک‌های محلی در دریاچه می‌گردد. کشیم کوچک، بزرگ و گردن سیاه، باکلان، بوتیمار، بوتیمار کوچک، حواصیل شب، گاو چرانک، اگرت کوچک، اگرت بزرگ، حواصیل خاکستری، حواصیل ارغوانی، غاز خاکستری، تنجه، گیلار، اردک ارده‌ای، خوتکا، اردک سر سبز، فیلوش، خوتکا ابرو سفید، اردک نوک پهن، اردک سرحنایی، کور کور سیاه، طرلان، قرقی، پیغوی کوچک، سار گپه پا بلند، دلیجه کوچک، دلیجه، چنگر، چوب پا، آوست، سلیم طوقی، سلیم کوچک، سلیم خاکستری، تلیله کوچک، ابیا، انواع آبچلیک خالدار، پا سرخ، تک زی و آواز خوان، فالاروپ گردن سرخ، انواع کاکایی مانند بزرگ، کوچک، سر سیاه، صورتی، نوک سبز، خزری (کاکایی پا زرد) و ارمنی، پرستو دریایی معمولی، پرستو دریایی کوچک، پرستو دریایی تیره، پرستو دریایی بال سفید، کبوتر چاهی، کبوتر جنگلی، یاکریم، قمری خانگی، طوطی طوق صورتی، شاه طوطی، کوکوی معمولی، مرغ حق، بادخورک، ماهی خورک (کوچک)، زنبور خوار (معمولی)، سبز قبا، هدهد، دارکوب باغی (سوری)، چکاوک کاکلی، چلچله کوهی، پرستو، چلچله دمگاه سفید، پپت دشتی، پپت تالابی، دم جنبانک خاکستری، دم جنبانک ابلق، بلبل خرما، الیکایی، صعوه ابرو سفید، سینه سرخ، بلبل، دم سرخ سیاه، دم سرخ (معمولی)، توکا (توکای سیاه)، توکای باغی، انواع سسک درختی زیتونی، گونه سیاه، باغی، سر سیاه، بیدی سبز، چیفچاف، بیدی، مگس‌گیر خالدار، مگس‌گیر سینه سرخ، چرخ ریسک سر آبی، چرخ ریسک بزرگ، سنگ چشم پشت سرخ، سنگ چشم خاکستری کوچک، سنگ چشم بزرگ، سنگ چشم کله سرخ، کلاغ ابلق، گنجشک خانگی، گنجشک سینه سیاه، گنجشک درختی، سهره جنگلی، سهره سبز و سهره سینه سرخ از دیگرگونه‌های پرندگان این دریاچه هستند.
نظر شما