فاضلاب‌ها و پسماند‌های خطرناکی که می‌تواند در آینده سلامت تهران را دچار بحران کند. مقاله‌ای که در پی می‌آید، شامل اطلاعاتی است در باره چگونگی مدیریت این فاضلاب‌ها و مشکلات آن.
افزایش جمعیت و نیاز جوامع به خدمات درمانی، سرعت روند ایجاد انواع مؤسسات و مراکز درمانی از جمله بیمارستان‌های عمومی وتخصصی، مراکز بهداشتی و درمانی، کلینیک‌ها و پلی‌کلینیک‌ها، زایشگاه‌ها، آسایشگاه‌ها، درمانگاه‌ها، داروخانه‌ها، آزمایشگاه‌ها، رادیولوژی، واحدهای درمانی و امدادی، مجتمع‌های پزشکی و مطب‌ها را افزایش داده است. همچنین افزایش پیشرفت‌های علم پزشکی و داروسازی مصرف داروهایی با فرمولاسیون جدید و پیچیده را سبب شده است.
داروهایی که در اثر پروسه درمان در بیمارستانها موجب تغییر در کیفیت و ویژگی فاضلاب‌های بیمارستانی می‌شود. امروزه کیفیت فاضلاب‌های بیمارستانی بسیار متفاوت از پساب بیمارستانی در دهه‌های پیشین است. این فاضلاب‌ها حاوی مواد بسیار سمی، عوامل پاتوژنیک، ژئوتوکسیک، مواد شیمیایی و... است. می‌توان گفت که فاضلاب بیمارستانی ترکیبی از فاضلاب شهری، فاضلاب صنعتی و فاضلاب مراکز داروسازی وآزمایشگاهی است.
مشخصات سمی و خطرناک فاضلاب
آزمایش‌های سم‌شناسی انجام شده روی فاضلاب بیمارستانی، وجود مقادیر بالای مواد سمی را در این فاضلاب تایید کرده است. این میزان بالای سم ممکن است نتیجه وجود ترکیبات اورگانوهالوژن ناشی از استفاده قابل توجه از هیپوکلریت سدیم و ترکیبات یونی در ضد‌عفونی‌کننده‌ها باشد. واکنش اکسایش وکاهش بین مواد آلی و ضد‌عفونی‌کننده‌ها قبل از مرحله ته‌نشینی و فیلتر در تصفیه خانه‌ها منجر به تولید ترکیبات اورگانوهالوژن (OHC) می‌شود. ترکیبات OHC اساسا ترکیباتی پایا، چربی دوست و سمی بوده و بسیار خطرناکند.
مطالعات انجام شده در مورد فاضلاب‌های بیمارستانی نشان داده است که این نوع فاضلاب‌ها دارای مشخصات و عواملی است که در برابر تجزیه بیولوژیکی مقاومت می‌کنند، همچنین تحقیقات ویروس شناسی انجام شده روی آب‌های سطحی آلوده به این فاضلاب‌ها وجود انترو ویروس و انواع دیگر ویروس‌ها مثل آدنو ویروس را درفاضلاب بیمارستانی به اثبات رسانده است. به علاوه بررسی‌ها روی فاضلاب بیمارستانی وجود مقادیر زیاد کلر و فلزات سنگین مثل جیوه و نقره را اثبات کرده است. مقادیر قابل توجه COD وBOD در این فاضلاب‌ها اندازه گیری شده است.
مقدار AOX نیز در این فاضلاب شناسایی شده است. ترکیبات هالوژنه آلی که حاصل واکنش کلر با ترکیبات آلی موجود در فاضلاب است تبدیل به ترکیباتAOX در فاضلاب شده که از جمله مواد خطرناک به حساب می‌آیند. ماده فرمالدئید به فرمول HCHO نیز بعضی مواقع در پروسه درمان وخدمات ارائه شده در این مراکز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مواد به محض ورود به فاضلاب اثرات منفی خود را نشان می‌دهد و در مقادیری در حدود 100-10 میلی گرم در لیتر بر سیستم بیولوژیکی سیستم‌های تصفیه فاضلاب تاثیر منفی دارد و می‌تواند فرآیند تصفیه را برای مدت‌ها به تاخیر اندازد و سیستم‌ها را از مدار خارج کند.
آلاینده‌هایی که در بیمارستان به وجود می‌آیند شامل اورگانوهالوژن‌ها و مواد دارویی هستند که بدون هیچ تخریب و تجزیه‌ای از تصفیه خانه خارج می‌شوند. از حدود سال 1980میلادی اطلاعاتی در مورد وجود مواد دارویی در آب‌های سطحی طبیعی و پساب تصفیه‌خانه‌ها گزارش شده است. وجود مواد دارویی که توسط مردم و حیوانات خانگی مصرف می‌شوند شامل آنتی‌بیوتیک‌ها، هورمون‌ها، مسکن‌های قوی و مواد مصرف شده در شیمی درمانی برای سرطان، در آب‌های سطحی، آب‌های زیرزمینی و آب‌های آشامیدنی در آزمایشگاه‌هاست.
مقادیر زیادی دارو توسط انسان‌ها و حیوانات دفع می‌شود و از طریق فاضلاب، کود و یا لجن‌های خشک وارد خاک و طبیعت می‌شوند. یک بررسی انجام شده در انگلیس نشان داده میزان داروی موجود در آب‌های طبیعی حدود یک میکروگرم بر لیتر است. در منطقه لونا آیسلند در شهر ونکور کانادا وجود دو داروی ایبوپروفن و ناپروسکن در شبکه فاضلاب تایید شده؛ همچنان‌که مقادیر اسید سالیسیکلیک بیش از 7/28 کیلوگرم در روز و اسید کلوفیبریک بیش از 7/2 کیلوگرم در روز در تصفیه‌خانه کانزاس‌سیتی آمریکا مشاهده شده است.
تحقیقی دیگر وجود مقدار اسید کلوفیبریک کمتر از میکروگرم بر لیتر در آب تصفیه شده را نشان داد. هنگامی که انسان یا حیوان دارویی را مصرف می‌کند حدود 90-50 درصد آن بدون تغییر دفع می‌شود. حدود 30 درصد داروهایی که ساخته می‌شوند چربی دوست هستند بدین معنی که آنها متمایل به حل شدن در روغن هستند و در آب حل نمی‌شوند این مسئله نشان می‌دهد این داروها می‌توانند از غشای سلول عبور کرده و وارد سلول شوند. به این ترتیب پس از ورود به محیط زیست وارد زنجیره غذایی می‌شوند. همچنین بسیاری از داروها به صورت پایدار طراحی شده و در نتیجه پس از دفع وارد طبیعت می‌شوند. در میان انواع مختلف داروهای مصرفی می‌توان به گونه‌های زیر اشاره کرد:
هورمون‌های جنسی
در چندین مورد هورمون استروژن در آب‌های طبیعی در حدود نانوگرم بر لیتر مشاهده شده است. شواهد و اسناد زیادی در تحقیقات نشان می‌دهند که مقادیر هورمون‌های جنسی حتی بسیار کمتر از میکروگرم بر لیتر بر حیات وحش و طبیعت مؤثر بوده‌اند. مقادیری حدود 20 نانوگرم بر لیتر هورمون جنسی می‌تواند بر خصوصیات جنسی بعضی ماهی‌ها تاثیرگذارباشد.
آنتی‌بیوتیک‌ها
آنتی‌بیوتیک‌ها یکی از اصلی‌ترین گروه‌های دارویی هستند.گزارش شده است که مقدار آنتی‌بیوتیکی که ازطریق برخی بیمارستانها در اروپا انتشار می‌یابند بالغ بر 50 میکروگرم بر لیتر است. برای مثال ماده‌ای مثل تتراسایکلین به خاطرمیزان متابولیک بالا نباید وارد فاضلاب شود.این میزان برای تتراسایکلین حدود 13 میکروگرم بر لیتر تخمین زده شده است. برخی مطالعات روی آنتی‌بیوتیک‌ها نشان می‌دهند که ممکن است افزایش مقاومت باکتری‌ها تهدیدی جدی برای سلامتی عمومی باشد. همچنین بیماری‌های مسری که در بیمارستان ایجاد می‌شوند حاصل افزایش مقاومت باکتری‌ها هستند.
بر اساس آنچه گفته شد و نیز با توجه به و وجود 145 بیمارستان فعال و 329 پلی‌کلینیک، 5224 کلینیک و مطب، 174 آزمایشگاه طبی، 107 رادیولوژی، 407 داروخانه و 57 مورد سایر مراکز پزشکی (طبق آخرین آمارهای در دسترس) ضرورت مدیریت فاضلاب بیمارستانی را بیش از پیش نشان می‌دهد. اما دستگاه‌های ذیربط به ویژه مسئولان محیط‌زیست دراین راه با مشکلات متعددی مواجه‌اند که برخی از آنها عبارتند از:
عدم‌تخصیص اعتبار و بودجه لازم برای رفع آلودگی در مراکز دولتی
بی‌علاقه بودن مدیران بهداشتی به مسائل
زیست محیطی و در اولویت قرار ندادن موضوع رفع آلودگی در برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته
مشکل استفاده از جیوه در مراکز دولتی و عدم‌تمایل به حذف این فلز سنگین
عدم‌همکاری برخی از ارگان‌ها به رفع آلودگی مراکز درمانی
پیشنهادها
تامین اعتبارات لازم برای تسریع در روند احداث شبکه فاضلاب شهری تهران
کمبود منابع مالی و عدم‌تخصیص اعتبار و بودجه مورد نیاز برای تجهیز بیمارستانها به وسایل و امکانات تصفیه فاضلاب و رفع آلودگی در مراکز دولتی
باور نداشتن برخی از مدیران مراکز درمانی به مسائل زیست محیطی و در اولویت قرار ندادن موضوع رفع آلودگی در برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته
نبود هماهنگی‌های لازم در سازمان‌ها و دستگاه‌های ذیربط در رابطه با رفع آلودگی مراکز درمانی. از سوی دیگر برای تحقق اهداف سلامت محیط و رعایت مسائل زیست‌محیطی و انجام اقدامات پیشگیرانه می‌توان فعالیت‌هایی صورت داد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تامین اعتبارات لازم برای تسریع در روند احداث شبکه و تصفیه‌خانه فاضلاب شهری در مناطق تهران به عنوان دریافت‌کننده نهایی فاضلاب‌های بیمارستانی
تخصیص ردیف خاص اعتباری برای اجرای سیستم‌های تصفیه فاضلاب بیمارستان‌های دولتی
لحاظ امتیاز بیشتر در ارزش‌یابی بیمارستانها جهت اقدامات زیست‌محیطی
در نظر گرفتن ابزارهای تشویقی مناسب برای بیمارستان‌های رافع آلودگی
* کارشناس محیط زیست
