او که سال ۱۳۴۳ در تلخاب از توابع شهرستان فراهان به دنیا آمد از مقطع دبیرستان به قم آمد و اگرچه در رشته علوم سیاسی و سپس الهیات تحصیل کرد و کارمند وزارت کشور بود، اما پژوهش‌های زیادی در مورد زبان خلجی انجام داده و در سمینارهای داخلی و خارجی ارائه کرده است. از آثار این مؤلف خلج‌پژوه می‌توان به کتاب‌های «گول صنوبر داستانی»، «خلج‌ها، یادگار ترکان باستان»، «ترجمه مثنوی ثعلبیه به ترکی خلجی»، «خلج تیلی گرامری»، «منظومه قارشو بالوققا سلام»، «ترجمه خلجی داستان حاجی تولکو» و «خداحافظ خلجی» اشاره کرد. با این شاعر و محقق زبان و فرهنگ خلج به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
- چرا گرهارد دورفر را احیاکننده زبان خلجی می‌دانند؟
پروفسور دورفر برای تدوین مقاله‌ای در مورد ترک‌های ایران و افغانستان به درخواست موسسه زبان‌شناسی آلمان به این حوزه ورود کرد. این زبان شناس آلمانی در سال ۱۳۴۸ به ایران آمد و یک ماه به همراه ۳ نفر از شاگردانش با ماشین فورد به تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات پرداخت. ماشین آنها در دستجرد گیر کرده بود که یک موتورسوار به آنها کمک کرد. آن موتورسوار «مصیب عرق گل» کارمند بخشداری دستجرد بود. بخشدار دستجرد این کارمند را مأمور کرده بود که در طول یک ماه، دورفر و شاگردانش را همراهی کند. آنها در ۴۵ آبادی خلج‌نشین با همکاری بخشدار و کدخداها، قصه‌ها و ضرب المثل‌ها را به زبان خلجی ضبط کرده بودند. کتاب «ماتریال خلج» حاصل سفر او به ایران است که در سال ۱۹۷۱ منتشر شد. در این کتاب دستور زبان و فرهنگ لغت خلجی را به آلمانی نوشت که به انگلیسی و فارسی ترجمه نشده است. دورفر با معرفی ترک‌های خلج و عناصر ترکی و مغولی خدمت بزرگی برای آنها انجام داد. در کتاب ۴ جلدی وی، ۲۱۳۶ واژه آمده که ۴۰۹ کلمه مغولی در زبان فارسی و ۱۷۲۸ لغت ترکی را شناسایی کرده است. خلج نامی ناشناخته بود که با پژوهش‌های دورفر دوباره احیا شد.
- چه شد که شما در مسیر پژوهش‌های زبان و فرهنگ خلجی قرار گرفتید؟
در سال ۱۳۸۵ با نوشته‌های پروفسور دورفر آشنا شدم. برای من جالب بود که یک پژوهشگر آلمانی در مورد زبان ما تحقیقات گسترده‌ای انجام داده. این کار دورفر به من انرژی داد. از همان زمان علاقه‌مند شدم در مورد زبان و فرهنگ خلج مطالعات و تحقیقاتی داشته باشم. البته دورفر خاطره خوشی از قم و مردم خلج داشت و همه صوت‌هایی که از خلج‌ها داشت به من داد. این صوت‌ها خیلی به من کمک کرد.
- از کجا شروع کردید؟
با توجه به این‌که نوشتن واژه‌ها به زبان خلجی خیلی سخت است، تصمیم گرفتم نوشته‌هایی به این زبان داشته باشم. «منظومه قارشو بالوققا سلام» را در حالی نوشتم که تا آن تاریخ نوشته‌ای به نام ادبیات خلج نداشتیم. این کتاب در سال ۸۵ چاپ شد و در واقع، نخستین کتاب خلجی که با زبان الفبای لاتین و فارسی نوشته شده این کتاب است.
بعد از آن، نسخه پی دی اف کتاب «ثعلبیه» که یک کتاب داستانی از میرزا محمدباقر خلخالی است در کتابخانه مجلس شورای اسلامی پیدا کردم. این کتاب، داستان بی‌نظیری است که هیچ وقت کهنه‌شدنی نیست. این داستان را از زبان عربی ترجمه و چاپ کردم. تا این‌جا خیلی تلاش کردم مردم خلج با زبان خودشان صحبت کنند. اما مدتی بعد، هدفم تغییر کرده بود. دغدغه من فراتر از این بود که خلج‌ها با این زبان صحبت کنند. شبانه‌روز تلاش می‌کردم که نوشته‌هایم را با این زبان مکتوب کنم تا زبان خلجی از بین نرود و آیندگان و پژوهشگران بدانند که در خلجستان زبان خلجی وجود داشته است. تا امروز که جوانی خود را برای این زبان گذرانده‌ام نزدیک به ۲۰ سال است.
- ریشه خلج‌ها از کجاست؟
وطن اصلی خلج‌ها در قرن ۵ میلادی در دره «چو» در منطقه‌ای با عنوان بالاساقون قرقیزستان بود. آن طور که پروفسور دورفر گفته، خلج‌ها آخرین بازماندگان آرقوها هستند. در زمان صفویه هم خلج‌ها در قم بودند و حتی گفته می‌شود اینها از بازماندگان سلجوقی هستند.
- اثر جدیدی هم در دست چاپ دارید؟
متاسفانه هزینه کاغذ و چاپ خیلی افزایش یافته و من توان چاپ آثار جدید را ندارم. در عین حال تعدادی اثر آماده چاپ دارم. دیکشنری ۲۵ هزار واژه خلجی ترکی را نوشتم، اما هنوز چاپ نکردم. ۳ جلد کتاب در مورد قصه‌ها و افسانه‌های مردمان خلج در استان‌های مرکزی و قم نوشتم و آماده چاپ است. کتاب شعر عشق هوی(خانه عشق) و خیال بالوقو(شهر خیالی) مجموعه ۴ رمان در قالب قصیده خلجی، از جمله آثار آماده چاپ هستند. این آثار را با هزینه شخصی خودم برای حفظ زبان خلجی نگاشته‌ام. متاسفانه مجموعه‌های علمی و دانشگاهی کشور از آثارم آن طور که باید استقبال نمی‌کنند و بیشتر آثارم را هدیه می‌کنم.
- در جایی گفتید زبان خلجی در حال انقراض است. دلیلش چیست؟
بله، همین طور است. فرهنگ و زبان خلجی به سرعت رو به انقراض است. تعداد گویش‌وران این زبان هر سال کمتر می‌شود. در سال ۱۳۴۸ حدود ۴۲ هزار نفر با زبان خلجی صحبت می‌کردند، اما امروز تعداد گویش‌وران این زبان به ۱۹ هزار نفر کاهش یافته است. وقتی زبان منقرض شود فرهنگ و آداب و رسوم هم از بین می‌رود. زوج‌های جوان به دلیل علاقه‌مند نبودن به زبان مادری خود، زبان خلجی را به فرزندان خود منتقل نمی‌کنند. یعنی بیشتر خلج‌زبانان زیر ۳۰ سال تمایلی ندارند که به فرزندان خود زبان خلجی بیاموزند. بر اساس تحقیقات انجام شده، از هر ۱۰۰ خانواده فقط ۵ خانواده به کودکان خود زبان خلجی می‌آموزند و کودکان آنها موفق به گویش زبان خلجی می‌شوند.
- چگونگی رسیدن خلج‌ها به قم
خلج‌ها از ۲ مسیر به ایران آمدند. گروهی از خراسان بزرگ همراه با قشون سلجوقیان به ایران آمدند. خلج‌های فراهان از این گروه هستند. برای این‌که ضرب المثل‌هایی که در میان خلج‌های فراهان رواج دارد ناخواسته نشان از این موضوع دارد. گروه دیگر خلج‌ها از دست مغول‌ها از ترکستان بزرگ به سمت جنوب مهاجرت می‌کردند. البته گروهی از خلج‌ها همراه مغول‌ها در قتل عام مردم دست داشتند، اما گروهی دیگر رشادت به خرج دادند و حتی مغول‌ها را در نیشابور شکست دادند. این گروه از ترس مغول‌ها در سوریه، فلسطین و لبنان مستقر شدند. در زمان تیمور، بزرگان این قوم نزد تیمور رفتند و درخواست کردند که خلج‌ها از ترکیه به ایران برگردند. تیمور هم قبول کرد.
اکنون نیز در هیچ جای دنیا جز خلجستان قم دیگر خلج نیست. البته خلجستان، بخشی از قم تا فراهان را دربر می‌گیرد و شامل روستاهای پراکنده‌ای است که بر اساس آمار دورفر، شامل ۴۷ روستا می‌شود و برپایه آنچه من شمارش کردم، ۶۰ روستا را دربر دارد که نام آنها را در شعری در کتاب «قارشو بالوققا سلام» به چاپ رساندم.
نظر شما