سخت‌تر آن‌که ۶۵ درصد از گستره جمعیتی استان در این محدوده سکنی گزیده است. بافتی که حتی می‌توانیم لقب «لکه» فرسوده به آن دهیم، چراکه این بافت علاوه بر این‌که هر لحظه در خطر آسیب‌های طبیعی است، به چهره و معماری شهر هم لطمه زده و ظرفیت گردشگری استان را به موضع ضعف کشانده است. واقعیت این است که مسأله بافت‌های ناکارآمد به‌ویژه بافت فرسوده روی میز ستاد بازآفرینی پایدار شهری استان بررسی می‌شود، اما گویا قصد ندارد سبک شود و پرونده آن مثل بافت آن رنگ فرسایش به خود می‌بیند.
بافت ناکارآمد شهری قم شامل بافت‌های تاریخی، ناکارآمد میانی (فرسوده)، سکونتگاه غیررسمی (حاشیه شهر)، بافت با پیشینه روستایی (روستاهایی که پیرامون شهر بوده و کم‌کم به شهر ملحق شده‌اند) و بافت ناهمگن (مانند قبرستان یا زمین‌های نامناسب برای ساخت‌وساز در مرکز شهر) می‌شود که همگی نیازمند برنامه‌ریزی هستند.
- ۳۰۰ سکونتگاه غیررسمی
معاون معماری و شهرسازی شهرداری قم میزان بافت فرسوده در این شهر را هزار و ۶۰۰ هکتار اعلام کرد و گفت: طرح مطالعاتی روی ۱۷ محله دارای بافت فرسوده انجام شده است. «غلامرضا جانقربان» با اعلام این‌که قم ۴۵ هزار هکتار اراضی در محدوده و حریم دارد، افزود: از این ۴۵ هزار هکتار در محدوده شهری ۳۲ هزار هکتار هم از بافت حریم برخوردار است. وی با تأکید بر این‌که ۱۰ طرح موضوعی و موضعی برای محدوده و حریم اراضی در نظر گرفته شده است، اظهار کرد: قم ۳۰۰ سکونتگاه غیررسمی در ۱۷ محله دارد.
معاون شهردار قم با اشاره به اقدامات در نظر گرفته شده برای ورودی‌های شهر قم بیان کرد: شهر قم دارای ۶ ورودی است که برای همه آنها طرح‌های اصلاحی در زمینه توسعه اقتصاد شهری، ارتقای منظر شهری و زیباسازی معماری شهری در نظر گرفته شده است. جانقربان با بیان این مطلب که شهرداری برای تحرک و توسعه شهری محله‌های قدیمی قم برنامه دارد، تأکید کرد: طرح‌هایی که در محدوده هزار و ۶۰۰ هکتار بافت فرسوده‌اند در اولویت اصلاح و ارتقا هستند.
- لزوم ورود سرمایه‌گذاران
معاون امور عمرانی استاندار قم در گفت‌وگویی با مهم جلوه دادن بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری به تلاش‌های ستاد بازآفرینی برای حل این مسأله اشاره کرد و افزود: از ۴هزار بافت ناکارآمد شهری قم هزار و ۶۰۰ هکتار بافت فرسوده است که نیاز به بازسازی و بهسازی دارد. «محسن بهشتی» به اهمیت تاریخی و فرهنگی ۳۱۵ هکتار بافت فرسوده اطراف حرم اشاره کرد و گفت: بازسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده اطراف حرم مطهر علاوه بر توسعه گردشگری مذهبی به افزایش زمان توقف مسافران کمک خواهد کرد.
معاون عمرانی استاندار قم اظهار کرد: برای ایجاد انگیزه نوسازی و رفع نیازهای مردم مستقر در بافت‌های فرسوده، به ساخت مراکز عام‌المنفعه مانند درمانگاه، مدرسه، پاسگاه و فضای سبز اقدام کرده‌ایم. بهشتی با تأکید بر این‌که دولت به‌تنهایی حریف بازسازی و بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد از جمله بافت‌های فرسوده نمی‌شود، گفت: کند بودن نوسازی بافت‌های ناکارآمد را قبول دارم اما باید علاوه بر کمبود اعتبار و اوضاع نابسامان اقتصادی، به موقوفه بودن بافت‌های اطراف حرم مطهر و نیز بی‌انگیزگی ساکنان که خانه‌ها را از مالکان به قیمت ناچیزی اجاره کرده‌اند و با اقدام به نوسازی مجبورند قرارداد جدید به قیمت روز ببندند، اشاره کرد.
عضو ارشد ستاد بازآفرینی پایدار شهری دلیل استقبال نکردن سرمایه‌گذاران برای توسعه عمرانی اطراف حرم مطهر را نبود امکان تراکم‌سازی دانست و افزود: نه مردم و نه مسئولان استان دوست ندارند که با تراکم‌سازی، منظر گنبد و بارگاه کریمه اهل بیت(ع) به حاشیه برود و سیمای شهری آسیب ببیند، از این رو مجوز بلندمرتبه‌سازی فقط در ۳ رینگ صادر می‌شود. در رینگ اول ۵/۷ متر، رینگ دوم ۵/۱۰ متر و رینگ سوم ۵/۱۳ متر مجوز ارتفاع ساخت داده می‌شود. همین موضوع سبب شده انگیزه و توجیه اقتصادی برای سرمایه‌گذاران وجود نداشته و آنان رغبتی برای ورود به این بحث نداشته باشند.
با صحبت‌هایی که مسئولان استانی مطرح می‌کنند و آنچه خروجی کار است و مردم می‌بینند، واقعیت این است که مسأله بافت‌های فرسوده حرکت و برکتی لاک‌پشت‌وار دارد؛ علاوه بر این‌که مهاجرپذیری و مهاجرنشینی و وضع نامطلوب اقتصادی ساکنان و آزمون و خطاهای عمرانی و ظاهرا موازی‌کاری و اختلاف نظرهایی هم که میان ستاد بازآفرینی پایدار شهری و مدیران شهرداری وجود دارد، گره بافت‌های فرسوده را کورتر می‌کند.
- ایجاد پاتوق برای گردشگران
رئیس اداره هماهنگی ستاد بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی در تشریح دلایل ناکامی طرح بهسازی بافت فرسوده به نکته بسیار مهم و ظریفی اشاره کرد و افزود: بافت تاریخی اطراف حرم مطهر و مرکز شهر قم به دلیل تراکم بالا، کمبود شدید فضای سبز دارد و این به معنای آن است که گردشگران پاتوقی برای ماندگاری در شهر قم ندارند. «فهیمه فتاحی‌زاده» با اشاره به این‌که یکی از چالش‌های بازسازی بافت تاریخی و در کل مرکز قم تراکم بالا در آن است، اظهار کرد: این منطقه به‌شدت کمبود فضای سبز دارد و فضای پاتوق‌گونه ندارد، بنابراین یکی از کارهایی که دنبال می‌کنیم ایجاد پاتوق برای گردشگران است.
در این شرایط که ستاد بازآفرینی خود را در امر رسیدگی به پرونده بافت‌های فرسوده پرتلاش معرفی می‌کند، طرح این سوال جدی لازم به نظر می‌رسد که چرا با وجود اقدامات انجام‌شده پیشرفت چشمنوازی در بحث نوسازی بافت اطراف حرم مطهر حضرت معصومه(س) دیده نمی‌شود؟ این کارشناس ستاد بازآفرینی پایدار شهری استان به این سوال پاسخ می‌دهد: شرایط بافت ناکارآمد قم با دیگر کلان‌شهرها متفاوت است و جدا از بحث کمبود اعتبار، عقب‌ماندگی بیشتری در بافت‌های ناکارآمد داشته و در این میان نفوذناپذیری و کمبود زمین، وجود موقوفه‌های زیاد و مهاجرپذیر بودن شهر، کار را برای ما سخت‌تر کرده است.
نظر شما