نقش خاطره می‌زنند روی دیوارها

دوده و ترک‌های ‌ریز و درشت حالا جای خود را به رنگ‌های شاد و زنده داده است و رهگذرانی که تا دیروز راه خود را کج می‌کردند تا دیوارهای خاکستری و سیاه را نبینند، حالا با دیوارهای خوش بر و روی منطقه یک عکس می‌گیرند. تعداد این نقاشی‌های دیواری کم نیست و روی دیوارهای خیابان ولی‌عصر(عج)، نبش کوچه رزاق‌زاده گرفته تا دیوار شیرخوارگاه آمنه و میدان قدس و پل صدر و جاهای دیگر، آثاری از هنرمندان شهر به چشم می‌خورد؛ هنرمندانی که ساکن منطقه هستند و یا به واسطه تحصیل در دانشگاه‌های منطقه، هر روز از خیابان‌ها و کوچه‌های آن عبور می‌کنند و در ذهنشان، روی همه دیوارهای خالی و خاکستری نقش خاطره می‌زنند.

• قصه‌های محله روی دیوار خانه‌ها

روپوش سفیدشان پشت لکه‌های رنگ پنهان شده. پالت و قوطی‌های رنگ را کنار دیوار پیاده‌رو چیده‌اند و هرکدام گوشه‌ای از دیوار کوچه را رنگ می‌زنند. رهگذران به این نقطه از خیابان ولی‌عصر(عج) که می‌رسند آهسته‌تر قدم برمی‌دارند تا سر از کار دختران جوانی که روی دیوار خیابان مشغول نقاشی کشیدن هستند در بیاورند. گاهی با هم گپ می‌زنند تا بدانند طرح نیمه‌کاره‌ای که کم‌کم روی دیوار جان می‌گیرد، چیست؛ از طرح گل و بته گرفته تا پرندگان و طرح دوچرخه و چیزهای دیگر. «مینا اقبال» ۲۵ سال دارد و دانشجوی رشته نقاشی کارشناسی ارشد دانشگاه ‌الزهرا(س) است.

او سرپرستی دانشجویانی که روی دیوار زعفرانیه را نقاشی می‌کنند برعهده دارد. اقبال می‌گوید: «سال‌ها پیش گروه دانشجویی تشکیل شد که دانشجویان از سراسر کشور در آن عضو بودند. تلاش این گروه بر این بود که دانشجویان مفهوم دقیق «شهروند مسئول» را عملی کنند. دانشجویان این گروه در زمینه‌های مختلف با یکدیگر در تعامل هستند و از ایده‌های یکدیگر برای داشتن شهر و محله‌ای زیباتر و بهتر استفاده می‌کنند. من و دیگر هم‌رشته‌ای‌هایم نقاشی دیواری خیابان‌های شهر را از این گروه آغاز کردیم. » نقاشی دیواری‌های زعفرانیه، قیطریه، روبه‌روی ساختمان شهرداری منطقه یک، بزرگراه صدر و... که این روزها روی دیوارهای منطقه می‌بینید، هنر دست و خلاقیت ذهن او و دوستانش است. اقبال می‌گوید: «سال گذشته نشستی با شهردار تهران داشتیم و در آن جلسه، دکتر حناچی به پر رنگ شدن مشارکت دانشجویان در فعالیت‌های شهری تأکید کردند. از آن زمان به بعد بود که همکاری ما با سازمان زیباسازی و اداره زیباسازی مناطق بیشتر شد. » 

• دانشجویان دست‌به‌دست هم می‌دهند

تحصیل در دانشگاه ‌الزهرا(س) در پهنه شمال و گذر هر روزه از خیابان‌های این نقطه از شهر، باعث شده تا شناخت بهتری نسبت به آن داشته باشد. اقبال می‌گوید: «هر دیوار و فضای مناسبی در شهر برای نقاشی می‌بینیم، در ذهنمان طرحی مناسب برایش می‌سازیم. برای دیوارهای خالی طرح مورد نظرمان را به اداره زیباسازی ارسال می‌کنیم و بعد از تأیید طرح، کار نقاشی دیواری را آغاز می‌کنیم. » دانشجویان سایر رشته‌ها از جمله جامعه‌شناسی و روان‌شناسی و معماری، نظر خود را برای بهتر شدن طرح‌ها با او در میان می‌گذارند: «برای کشیدن نقاشی دیواری از دانشجویان دیگر رشته‌ها هم کمک می‌گیریم.
به‌خصوص افرادی که با تاریخچه و هویت هر محله آشنایی دارند. مثلاً وقتی می‌خواستیم دیوار نزدیک به محل دانشگاه ‌الزهرا(س) را نقاشی کنیم، به دلیل سابقه وجود باغ‌های فراوان در آن نقطه از تهران، یکی از دوستانمان که ساکن آن محله بود پیشنهاد داد از ترکیب رنگ سبز بیشتر استفاده کنیم. یا برای طراحی در محله‌های قدیمی و همجوار ساختمان‌هایی که قدمت تاریخی دارند، دانشجویان تاریخ و معماری پیشنهادهای خود را به طرح اضافه می‌کنند تا خروجی به دل مردم آن محله بنشیند. »‌

• سوغات تهران

فارغ‌التحصیل رشته نقاشی است و ساکن منطقه یک. نقش پرنده‌ها و گل و درخت و طرح کوچه‌های قدیمی‌اش، روی دیوارهای منطقه جا خوش کرده‌اند و خاطرات خوبی برای رهگذران و مردم شهر از این دیوارها به جا گذاشته‌اند. «نیره فرخ‌نیا» خالق نقاشی دیواری‌های منطقه یک و ۳ می‌گوید: «کشیدن نقاشی دیواری یکی از بهترین تجربه‌های‌کاری من است. هر روز مردم از کنار ما عبور می‌کنند و دیدن آنچه می‌کشیم برایشان جالب و جذاب است. در مورد نقاشی از ما سؤال می‌پرسند و گاهی عکسی به یادگار می‌گیرند. افرادی هم هستند که می‌خواهند از طرفشان متنی روی دیوار بنویسیم. یکبار پیرمردی که از کنارمان عبور می‌کرد گفت دخترم روی دیوار بنویس قیمت پیاز شده کیلویی ۱۵هزار تومان! ‌» مردم در این نقاشی‌های دیواری دنبال دغدغه‌ها، آرزوها، و مسائل مربوط به خودشان هستند. هرقدر این نقاشی به دغدغه‌ها و مسائل آنها نزدیک‌تر باشد، با آن بیشتر ارتباط برقرار می‌کنند. » 

• آشتی با دیوارهای قدیمی

فرخ‌نیا از نقاشی‌های دیواری‌اش می‌گوید که سر از عکس‌های شهروندان در فضای مجازی در می‌آورند و برای آنها خاطره‌ساز می‌شوند: «لحظه خوشایندی است که از کنار دیواری که نقاشی کرده‌ام عبور می‌کنم و می‌بینم مردم در حال گرفتن عکس یادگاری با آن هستند. در طول روزهایی که مشغول به نقاشی هستیم، اهالی محله معمولاً با چای از ما پذیرایی می‌کنند و قدردان ما هستند که دیوارهای بی‌روح محله را نقاشی می‌کنیم. دیوار ساختمان بهزیستی یکی از دیوارهایی بود که من آن را نقاشی کرده‌ام. یادم است مردم زیادی برای تشکر پیش من می‌آمدند و می‌گفتند این دیوار آنقدر کهنه و کثیف بود که تمایلی به عبور از کنارش را نداشتند و در صورت گذر از آن خیابان، از پیاده‌رو مقابل عبور می‌کردند. » دقیقه‌ای روی چهارپایه می‌نشیند تا نفسی تازه کند: «فرزند یکی از دوستانم دانش‌آموز است و در مسیر رسیدن به مدرسه، هر روز نقاشی دیواری‌های من را می‌بیند.

او می‌گوید هربار که از کنار این دیوارها عبور می‌کنیم به دوستانم می‌گویم که این نقاشی را خاله من کشیده. من هم به اندازه این کودک از این اتفاق ذوق می‌کنم و شنیدن این حرف برایم خوشایند است. » از نقاشی دیواری‌هایی می‌گوید که دیدنشان روحیه مردم شهر را لطیف‌تر می‌کند و می‌تواند برای آنها پیامی هم داشته باشد: «بارها پیش آمده افرادی که از کنارمان می‌گذرند، به دنبال تفسیر نقاشی‌های دیواری هستند. من به آنها می‌گویم موضوعی واحد را انتخاب کرده‌ایم و با اجرای آن، سعی داریم تا هرکسی برداشت شخصی خود از نقاشی را داشته باشد و در عین حال مفهوم کلی‌تری که ما سعی داشتیم انتقال بدهیم را دریافت کند. نقاشی دیواری به سبک معماری قدیمی تهران، یکی از نقاشی‌هایی بود که مورد توجه و استقبال مردم قرار گرفت و در عین حال زیبایی‌های معماری اصیل تهران را به رخ می‌کشید. » توریست‌ها از مخاطبان معمول نقاشی‌های دیواری‌اش هستند که نقش گل و مرغ و معماری قدیمی تهران و چیزهای دیگر را به‌عنوان یادگاری از تهران، در قاب عکسی جا می‌دهند و با خود به شهرشان می‌برند.

• رئیس اداره زیباسازی منطقه یک: 
• اولویت با دانشجویان منطقه است

نقاشی‌هایی که این روزها روی دیوارهای پهنه شمال جا خوش کرده‌اند، حاصل ذوق و هنرمندی دانشجویان منطقه هستند؛ افرادی که یا خود ساکن این مناطق هستند و یا در دانشگاه‌های مناطق یک و ۲ و ۳ تحصیل می‌کنند. «راضیه کمانی» رئیس اداره زیباسازی منطقه یک می‌گوید: «نقاشی‌های دیواری مدتی است که به دست دانشجویان منطقه اجرا می‌شود. این دانشجویان ابتدا طرح‌های خود را به سازمان زیباسازی شهر تهران ارائه می‌کنند. این طرح‌ها توسط معاونت فرهنگی سازمان زیباسازی تأیید می‌شود و در صورت لزوم تغییری در آن ایجاد می‌شود. بعد از ارائه مجوز، گروه‌ها می‌توانند کار خود را آغاز کنند. اولویت با گروه‌هایی است که ساکن منطقه یک و یا در دانشگاه‌های منطقه مشغول تحصیل هستند. برای مثال دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی برای اجرای نقاشی دیواری در منطقه یک در اولویت هستند تا دانشجویانی که از دانشگاه‌های سایر مناطق برای دیوارهای خالی این منطقه طرحی ارائه داده‌اند. »

طرح‌ها به فراخور فرهنگ هر محله، با یکدیگر متفاوت است و موضوع خاصی را نشان می‌دهد. در میان نقاشی‌های کشیده شده روی دیوارهای هر محله، موضوعی مثل فرهنگ دوچرخه‌سواری، استفاده از حمل‌ونقل عمومی و تلاش برای داشتن هوای پاک به چشم می‌خورد. کمانی می‌گوید: «علاوه بر زیبا کردن دیوارهای خالی شهر، هدف از اجرای این نقاشی دیواری‌ها فرهنگسازی برای شهروندان هم هست. توجه به طبیعت، توجه به هویت و بافت قدیمی هر محله، فرهنگسازی ترافیکی و... از جمله موضوعاتی است که در این نقاشی‌های دیواری به آن توجه می‌شود. همچنین بافت ساختمان‌های اطراف، برای انتخاب نوع و فضای نقاشی مؤثر است. » عمر هر نقاشی دیواری در منطقه یک به بیش از یک سال می‌رسد. جنس دیوار و شرایط اقلیمی و محیطی آن هم در ماندگاری این نقاشی‌ها تأثیر بسیار دارد. رئیس اداره زیباسازی منطقه می‌گوید: «تا پیش از این از آثار چهره‌های هنری در نقاشی‌ها و طرح‌های تجسمی استفاده می‌کردیم. اما بنابر سیاست‌های اتخاذ شده در سازمان، اخیراً به استفاده از ظرفیت‌های دانشجویی مناطق تأکید می‌شود و به همین دلیل نقاشی‌های دیواری و المان‌های مختلف شهری را به کمک گروه‌های دانشجویی اجرا می‌کنیم. »

گرافیتی‌های خیابانی که گاهی روی دیواره‌های پل‌ها و نقاط بی‌دفاع منطقه به چشم می‌خورند، موضوع دیگری است که کمانی از آن صحبت می‌کند: «افرادی هستند که بدون داشتن مجوز، گرافیتی‌هایی را گوشه و کنار شهر ترسیم می‌کنند. این گروه‌ها در صورت داشتن طرح‌ها و ایده‌هایی که با هنجارهای جامعه همخوانی داشته باشند، می‌توانند به سازمان زیباسازی مراجعه و مجوزهای لازم را دریافت کنند. طرح‌ها قبل از اجرا باید تأیید و بازخوردهای آن توسط شهروندان ارزیابی شوند. در این صورت طراحان این گرافیتی‌ها هم امکان اجرای طرح‌های خود روی دیوارهای منطقه را خواهند داشت. »