تغییر الگوی حضور نظامی آمریکا درخلیج‌فارس

سخنرانی چاک هیگل، وزیر دفاع آمریکا در نخستین روز این نشست موسوم به گفت‌وگوی منامه، با سال‌های قبل اندکی متفاوت بود و با وقایع اخیر منطقه مناسبت داشت.

آمریکا اکنون بیش از 2دهه است که حضور نظامی گسترده‌ای در خاورمیانه و به‌ویژه کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس دارد اما اکنون توافق هسته‌ای ایران با غرب به نگرانی‌های کشورهای خلیج‌فارس که از پیش و در پی اعلام سیاست پنتاگون موسوم به «محور آسیا» از کاهش توجه واشنگتن به این منطقه احساس بیم می‌کردند، دامن زده است. به‌نظر می‌رسد هیگل در این نشست و نیز سخنرانی خود در ناو ‌یو‌اس‌اس‌پانس کوشید نگرانی از سیاست محور آسیا را بی‌مورد جلوه دهد اما وقتی نوبت به دیگر دلیل نگرانی اعراب، یعنی توافق هسته‌ای با ایران رسید، نه‌تنها تلاشی برای کاهش این نگرانی نکرد بلکه با مطرح‌کردن مسائلی دیگر نگرانی آنها را تقویت کرد. به گزارش آسوشیتدپرس، وی در نشست منامه گفت توافق هسته‌ای با ایران فقط به بعد هسته‌ای آنچه وی تهدید ایران خواند، می‌پردازد و تهدیدهای دیگر ازجمله موشک‌های بالستیک، ارتباط با تروریسم و رفتارهای تحریک‌آمیز در دریاها شامل آن نمی‌شود. یک روز پیش از آن، هیگل بر عرشه ناو یواس‌اس‌پانس در بحرین گفت: ما از هیچ جا در جهان عقب‌نشینی نمی‌کنیم. وی که به‌نظر می‌رسید می‌کوشد اعتماد به نفس کشورهای منطقه را برای دفاع از خود تقویت کند، افزود: به هم‌پیمانان خود اطمینان می‌دهم که ما هیچ جا نمی‌رویم. وزیر دفاع آمریکا در عوض بخش عمده‌ای از سخنرانی خود در نشست منامه را به شرح دادن جزئیات حضور نظامی واشنگتن در خلیج‌فارس اختصاص داد. به گفته وی، ارتش آمریکا اکنون بیش از 35هزار سرباز در منطقه و مناطق پیرامون خلیج‌فارس دارد. هواپیماهای جنگنده، بیش از 40کشتی، سامانه‌های پیشرفته مراقبت و جاسوسی و چتر دفاع موشکی متشکل از کشتی‌ها، موشک‌های پاتریوت و رادار، بخشی از تسلیحاتی هستند که این نیروها در اختیار دارند. هیگل به مقامات عربی گفت: هواپیماهای اف-22 که پیشرفته‌ترین و جنگنده‌ترین هواپیماهای آمریکا هستند، در این منطقه حضور دارند. اما سابقه و دلیل حضور نظامی آمریکا در خلیج‌فارس چیست؟

سابقه حضور در خلیج‌فارس

آمریکا تقریبا در همه جای جهان حضور نظامی و در بسیاری از کشورها پایگاه دارد. ران پال، نامزد جمهوریخواه ریاست‌جمهوری آمریکا در سال2011 در جریان مباحثه با دیگر رقبای خود گفت این کشور حدود 900پایگاه در 130کشور دارد. الجزیره در گزارشی در این‌باره نوشت: حدود 350هزار نفر نیروی نظامی در این پایگاه‌ها مستقر هستند. گستره پایگاه‌های نظامی آمریکا در جهان به‌گونه‌ای است که گاه از آن به‌عنوان امپراتوری پایگاه‌ها یا مجمع‌الجزایر پایگاه‌ها یاد می‌شود. سون دگانگ، پژوهشگر دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای در مطالعه‌ای که 3سال پیش منتشر کرد، به تفصیل به موضوع پایگاه‌های آمریکا در کشورهای عرب خلیج‌فارس پرداخت. وی ابتدا یادآوری می‌کند که تأسیس پایگاه در خلال هفت‌دهه گذشته، تلاش آمریکا برای نمایش و اعمال قدرت در سراسر جهان، نمایش اراده سیاسی خود برای عقب‌راندن دشمنان و نشان‌دادن پایبندی خود به حفظ‌ امنیت هم‌پیمانان است.

به نوشته دگانگ، حضور نظامی آمریکا در خلیج‌فارس شامل چند‌مرحله است. نیروهای آمریکایی اولین‌بار در سال1944 و در جریان جنگ جهانی دوم وارد خلیج‌فارس شدند اما حضوری ماندگار پیدا نکردند، در عوض، این نیروهای انگلیسی بودند که مانند قبل از آن و در طول دهه‌های 1950 و 1960قدرت بلامنازع خارجی در منطقه بودند. در سال1968 انگلیس به حضور نظامی خود در خلیج‌فارس پایان داد اما ریچارد نیکسون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، ترجیح داد جای خالی انگلیس را پر نکند زیرا از رشد ملی‌گرایی اعراب پس از شکست از اسرائیل در جنگ 1967 بیمناک بود؛ در نتیجه حضور آمریکا در طول دوره جنگ سرد در خلیج‌فارس به‌صورت ناوهای هواپیمابر و برخی پایگاه‌های کوچک و معدود بود که بیشتر اهمیت سیاسی داشت تا نظامی. دگانگ خاطرنشان می‌کند که در این دوره سیاست آمریکا مبتنی بر مهار دوگانه ایران و عراق بود. مهران کامروا، رئیس مرکز مطالعات بین‌الملل دانشگاه جورج تاون در قطر، می‌گوید: هدف سیاست آمریکا در منطقه تا پیش از حمله عراق به کویت، حفظ امنیت اسرائیل و ذخایر نفتی منطقه و مقابله با تهدیدها نسبت به منافع آمریکا بود. اما تهاجم عراق به کویت و اشغال آن نقطه عطفی بر این حضور بود. در سال1991، ائتلافی به رهبری آمریکا برای بیرون‌راندن نیروهای عراقی از کویت تشکیل شد. بیشتر پایگاه‌های این ائتلاف در عربستان سعودی بود؛ هر چند که بحرین به‌عنوان سر پل نیروهای آمریکایی عمل کرد. به نوشته دایره‌المعارف ویکی‌پدیا، شمار سربازان آمریکایی در عملیات توفان صحرا نزدیک به 700هزار نفر بود که عمدتا در پایگاه‌هایی در عربستان مستقر بودند. نقطه عطف بعدی، حملات 11سپتامبر بود. پس از آنکه واشنگتن سیاست جنگ با تروریسم را در پیش گرفت، به دلایل مختلف، پنتاگون پایگاه‌های بزرگ خود را در عربستان برچید و نیروهای خود را در دیگر کشورهای منطقه ازجمله بحرین، قطر، کویت، امارات و عمان مستقر کرد. کوچک‌شدن پایگاه‌ها، مرتبط‌شدن آنها با هم، پخش‌شدن جغرافیایی، رویارویی فزاینده با دشمن بالقوه و بالا‌رفتن قدرت مانور 5 ویژگی‌ای است که دگانگ برای پایگاه‌های آمریکا در این دوره در خلیج‌فارس برمی‌شمرد. اکنون هدف حضور نظامی آمریکا حفظ‌کردن امنیت خلیج‌فارس شامل کشورهای عربی و کشتیرانی، مقابله با تروریسم و مهار‌کردن ایران است.

پایگاه‌های آمریکا در خلیج‌فارس

پس از حملات 11سپتامبر، واشنگتن خواستار در اختیار گرفتن چند پایگاه در عمان شد. 2کشور در سال 2002پیمان دفاعی مشترکی امضا کردند که براساس آن عمان به آمریکا اجازه داد تا از 3پایگاه هوایی سیب، مسیره و ثمریت استفاده کند و در ازای آن، آمریکا هر سال به این کشور کمک مالی می‌کند که رقم آن در سال2010 بیش از 20میلیون دلار بود. آمریکا همچنین چند پایگاه نظامی در امارات متحده عربی ساخته است. دگانگ معتقد است که تغییر شکل حضور نظامی آمریکا در خلیج‌فارس به‌رغم آنکه همچنان دست بالا را در حوزه امنیتی به آن می‌دهد، چند مشکل برای سیاست خارجی آن ایجاد می‌کند؛ همچون دامن زدن به احساسات ضدآمریکایی، تقویت‌کردن ابهام در منطقه و ایجاد رقابت بین قدرت‌های بزرگ می‌شود. به‌رغم کوچک‌شدن پایگاه‌های آمریکا در منطقه، تعداد آنها افزایش یافته است، با این حال، همچنان برخی از آنها بزرگ‌تر و مهم‌تر از بقیه هستند که در اینجا به شماری از آنها اشاره می‌کنیم. بحرین میزبان ناوگان پنجم آمریکاست که دست‌کم حدود 3هزار نفر نیروی نظامی در آن مستقر است. پنتاگون اکنون با بودجه 580میلیون دلار در حال اجرای طرح گسترش این پایگاه است که ظرفیت مهم‌ترین پایگاه دریایی آن در خاورمیانه را به 6هزار نفر می‌رساند. پایگاه یادشده قبلاً متعلق به نیروی دریایی انگلیس بود که در سال 1971به آمریکا داده شد. پایگاه هوایی العدید در غرب دوحه، پایتخت قطر، در واقع بخشی از ستاد فرماندهی مرکزی ارتش آمریکاست که مسئولیت کل نیروهای آمریکایی را در خاورمیانه برعهده دارد. قطر تمایل زیادی به حضور سربازان آمریکایی در کشور دارد. بنا بر گزارش‌ها، امیر سابق قطر در سال1999 ابراز تمایل کرده بود که این پایگاه پذیرای حضور دائمی 10سرباز آمریکایی شود. شیخ حمد بن خلیفه ظاهراً پیشنهاد کرده بود هزینه استقرار نیروهای آمریکایی را تأمین کند اما بیشترین شمار سربازان آمریکایی در چند قرارگاه در کویت مستقر هستند که از زمان آزادسازی آن از اشغال عراق همواره میزبان تعداد زیادی از آنها بوده است. در سال‌جاری میلادی، به‌طور متوسط 13500 نظامی آمریکایی در این کشور بوده‌اند.پایگاه‌های آمریکا در خلیج‌فارس علاوه بر ایجاد پوشش امنیتی برای کشورهای عربی، نقش مهمی در 2جنگ آمریکا در عراق و افغانستان داشته و دارند. کارشناسان می‌گویند که سیاست جدید نظامی آمریکا مبتنی بر پرهیز از تمرکز نیروها در مناطق خاصی در جهان و در عوض پراکنده‌کردن آنها در سراسر جهان است. از این رو، واشنگتن درصدد آن است همانطور که از شمار نیروهای خود در اروپا کاست، از شمار نیروهای خود در خلیج‌فارس نیز بکاهد و حضور نیرومندتری در شرق آسیا داشته باشد. تأکید بر تقویت‌کردن بنیه دفاعی کشورهای عربی خلیج‌فارس و تلاش برای همگرایی آنها، در راستای محول‌کردن برخی از مسئولیت‌های امنیتی به بازیگران منطقه‌ای ارزیابی می‌شود.

معامله تسلیحات

به‌رغم حضور فزاینده آمریکا در خلیج‌فارس، کشورهای عرب نه فقط از خریدن تسلیحات نکاسته‌اند که به‌شدت بر حجم آن افزوده‌اند. واشنگتن نیز همواره کشورهای این منطقه را به خریدن اسلحه تشویق کرده است. در نشست منامه، هیگل پیشنهاد کرد که برای تقویت کردن بنیه دفاعی این کشورها به آنها سامانه‌های موشکی و دیگر تسلیحات بفروشد. وی همچنین از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس خواست به‌عنوان موجودیتی واحد از واشنگتن سلاح بخرند و نشست وزرای دفاع خود را هر 6‌ماه یک‌بار با حضور وزیر دفاع آمریکا برگزار کنند. واشنگتن همواره در پی آن بوده است که اعضای شورای همکاری خلیج‌فارس، اتحادیه اروپا را الگوی همگرایی خود قرار دهند، این در حالی است که گروهی از کارشناسان معتقدند که اختلاف‌های این کشورها به اندازه‌ای است که اجازه همگرایی بیش از این را به آنها نمی‌دهد. به گفته هیگل، از سال2007 آمریکا بیش از 75میلیارد دلار تسلیحات به کشورهای عرب خلیج‌فارس فروخته است. سهم چین در این مدت از این بازار حدود 900میلیون دلار بود. پس از سخنان هیگل در منامه، روزنامه وال‌استریت ژورنال از اشتیاق کشورهای عربی برای خریدن هواپیماهای اف-35 خبر داد. این هواپیما با سرمایه‌گذاری مشترک 392میلیارد دلاری 8کشور ساخته شده است. گفته می‌شود امارات متحده عربی از مشتریان پر‌و‌پا قرص آن است. اما با توجه به سیاست رسمی آمریکا که حفظ برتری نظامی اسرائیل در خاورمیانه است، بعید است تا سال 2020کشورهای عربی بتوانند از این هواپیماها بخرند. قرار است ارتش اسرائیل در سال2016 به این هواپیماها مجهز شود. بهای هر فروند این هواپیما 100میلیون دلار است.