سلامت نه فقط سلامت جسمانی بلکه سلامت اجتماعی و روانی را نیز شامل می‌شود. برای حصول سلامت در همه ابعاد آن، تلاش گسترده‌ای ضروری است که کار یک سازمان و نهاد به تنهایی نیست بلکه عزم جزم سازمان‌های مختلف مرتبط و همکاری و تلاش آحاد مردم را با این سازمان‌ها می‌طلبد.
شعار امسال (2013) سازمان جهانی بهداشت در هفته جهانی مبارزه با دخانیات «تبلیغ، ترویج وحمایت از دخانیات ممنوع» اعلام شده است. براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، 20درصد از یک‌میلیون سیگاری در جهان را زنان تشکیل می‌دهند و در بعضی از کشور‌های جهان، شمار زنان سیگاری رو به افزایش نهاده است. صنایع دخانی درصدد هستند زنان را هدف هجوم تبلیغات فریبنده و جذاب خود قرار دهند تا بتوانند آنها را به‌عنوان مصرف‌کننده جدید جایگزین کسانی که جان خود را زودهنگام براثر عوارض مصرف سیگار از دست داده‌اند، کنند. در بعضی از کشور‌ها تعداد زنان و دختران مصرف‌کننده مواد دخانی به اندازه تعداد مردان مصرف‌کننده رسیده است.
در کشور ما خوشبختانه با تصویب قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات در مجلس محترم شورای اسلامی، به تاریخ 11/7/1385 و آیین‌نامه اجرایی مصوب هیأت محترم دولت در تاریخ 9/7/1386، ابزار مناسبی برای محافظت از جان همه احاد جامعه در برابر آسیب‌ها، خطرات گسترده و مرگ‌های زودرس فراهم شده است.
مواد دخانی فقط منحصر به سیگار نیست و در واقع هر ماده یا فراورده‌ای که تمام یا بخشی از ماده خام تشکیل‌دهنده آن، گیاه توتون یا تنباکو و یا مشتقات آن باشد جزو دخانیات محسوب شده و خطرات مصرف سیگار را دارد. بنابراین پیپ، قلیان، انفیه یا شبه آنها نیز جزو مواد دخانی محسوب می‌شوند. مواردی که نوجوانان و جوانان و به‌خصوص زنان و دختران جوان را به سمت مصرف مواد دخانی سوق می‌دهد و جزئی از ترفندهای صنایع دخانی برای جذب مصرف‌کننده بیشتر محسوب می‌شود به شرح زیر است: احساس جذاب‌شدن، مورد توجه‌بودن، مستقل‌شدن، بزرگ‌شدن، اجتماعی‌شدن، پذیرفته‌شدن توسط همسالان (فشار همسالان)، الگو‌گرفتن از هنرپیشه‌ها، باورهای غلط (مثل اینکه سیگار کشیدن موجب رفع عصبانیت، رفع خستگی، رفع دلشوره و اضطراب، تقویت ذهن و هضم غذا می‌شود) و ساده‌انگاری در مورد مصرف قلیان به‌عنوان یک ماده دخانی کم‌خطرتر از سیگار. متأسفانه موارد زیر نیز به این افزایش مصرف، دامن می‌زند:
1 - عرضه روزافزون و شایع مواد دخانی (قلیان) در اماکن تفریحی، رستوران‌ها و قهوه‌خانه‌ها
2 - تبلیغات فریبنده در مورد قلیان و تنباکوهای میوه‌ای و معطر
3 - تغییر مصرف قلیان از فرم سنتی در سنین بالا به فرم مدرن (میوه‌ای و...) در سنین پایین و استفاده از آن به‌عنوان وسیله تفریحی
4 - در دسترس‌بودن یا قیمت پایین انواع مواد دخانی
5 - مصرف سیگار و دیگر مواد دخانی توسط سایر افراد خانواده
6 - وجود تنش و ناهنجاری‌های خانوادگی، خانواده‌های بی‌ثبات و نبود حمایت‌های خانوادگی
7 - قبیح نبودن و ناپسند نبودن مصرف دخانیات در اذهان عمومی (چگونگی درک افکار عمومی از مصرف دخانیات)
8 - نداشتن «مهارت‌های زندگی» لازم برای مقابله با استرس‌ها و ناملایمات زندگی ازجمله مهارت «نه» گفتن
9 - وضعیت اقتصادی و معیشتی نامناسب
10 - نداشتن اعتماد به نفس.
اینها همه‌و‌همه دست‌به‌دست هم داده و منجر به بروز پدیده جدید تهدیدکننده سلامتی کشور به‌صورت افزایش شیوع مصرف قلیان در بین زنان و مردان و نوجوانان و جوانان به‌عنوان یک تفریح و تفنن شده است. این در حالی است که در بسیاری از موارد انتخاب مکان عرضه مواد دخانی توسط خانواده صورت گرفته و زمینه‌ساز ورود نوجوانان و جوانان به اعتیاد مواد دخانی خواهد بود. چند درصد از خانواده‌هایی که شاهد تفریح آنها با مصرف قلیان هستیم از این واقعیت آگاهند که هر وعده مصرف قلیان به‌طور متوسط معادل کشیدن 40تا 80 نخ سیگار یا یک ساعت در معرض دود قلیان دیگران بودن، معادل مصرف شش تا هشت نخ سیگار است؟
عوارض استعمال دخانیات
تنباکو همراه با کاغذ و فیلتر و برخی افزودنی‌ها، مواد تشکیل‌دهنده اصلی سیگار است. سوختن این مواد با هم موجب پدیدآمدن بیش از 4000ماده سمی و 80 ماده سرطان‌زا می‌شود. شواهد علمی نشان می‌دهد که مصرف انواع محصولات دخانی (شامل سیگار، پیپ و قلیان) به هرشکلی مضر بوده و باعث مرگ‌ومیر و ناتوانی می‌شود. استعمال دخانیات عامل بروز 90درصد سرطان‌های ریه، 80درصد برونشیت مزمن و 25درصد بیماریهای ریوی است.
استعمال دخانیات و بیماریهای قلبی- عروقی: استعمال دخانیات روند اتروسکلروز یا تصلب شرایین را تسریع می‌کند. بیماریهای قلبی - عروقی، سکته‌های مغزی، بیماریهای تنفسی و بسیاری از بیماریهای کشنده در اثر استعمال دخانیات دیر یا زود در افراد سیگاری و افرادی که با آنها زندگی می‌کنند، اتفاق می‌افتد. اتروسکلروز می‌تواند موجب باریک‌شدن شریان‌های پا و در نتیجه درد حین راه رفتن، لنگیدن و با ادامه مصرف دخانیات موجب گانگرن (سیاه‌شدن) عضو و در‌نهایت قطع انگشتان پا یا اندام شود. مطالعات متعدد مشخص کرده‌اند که مهم‌ترین علت قطع اندام تحتانی، بیماریهای عروق محیطی است که قوی‌ترین عامل خطر آن مصرف دخانیات است.
استعمال دخانیات و سرطان‌ها: سیگار به‌عنوان عامل بروز حداقل 14سرطان مختلف در انسان شناخته شده است که مهم‌ترین آنها عبارتند از: سرطان ریه، سرطان پوست، سرطان لوزالمعده، سرطان مثانه، سرطان خون، سرطان پستان، سرطان حنجره و سرطان کبد.
عوارض استنشاق تحمیلی دود مواد دخانی
دود سیگار دارای یک ترکیب پیچیده با بیش از 4000ماده سمی متفاوت است. این دود 2 قسمت دارد؛ دود اولیه با هر پک از سیگار خارج شده و وارد دستگاه تنفس فرد سیگاری می‌شود و دود فرعی سیگار که از قسمت مشتعل سیگار ناشی می‌شود، مجموع دودهای حاصل از سوختن بخش انتهایی محصول دخانی (دود ثانویه) و دودی است که فرد سیگاری به بیرون می‌دمد (دود ثالثیه). غلظت بسیاری از مواد سمی موجود در دود ثانویه و ثالثیه بیش از مواد موجود در دود اولیه است؛ مانند مونواکسید کربن که فرد سیگاری استنشاق می‌کند.استنشاق غیرداوطلبانه دود ناشی از سوختن سیگار، به معنی سیگاری تحمیلی‌بودن است. زندگی با یک فرد سیگاری به‌منزله مصرف مستقیم سالانه 80نخ سیگار است. ریه‌های افراد غیرسیگاری که در کنار فرد سیگاری زندگی می‌کنند به‌مراتب عملکرد ضعیف‌تری از افراد سالم غیرسیگاری دارد. قرارگرفتن در معرض دود سیگار، خطر بیماریهای تنفسی را در بالغین تا حدود 25درصد و در بچه‌ها تا حدود 100- 50درصد افزایش خواهد داد.طبق آمار سازمان بهداشت جهانی بیش از 30درصد بیماریهای قلبی- عروقی و یک سوم بیماریهای تنفسی در بین سیگاری‌های تحمیلی ایجاد می‌شود. میزان بروز سرماخوردگی، عفونت گوش میانی، گلودرد، سرفه و گرفتگی صدا در کودکانی که والدین سیگاری دارند بیش از کودکان دارای والدین غیرسیگاری است.
دود دسته سوم دخانیات
به‌تازگی مشخص‌شده که سموم ناشی از سوخت انواع دخانیات که به‌صورت دود در هوا رویت نمی‌شوند نیز بیش از آنچه انتظار می‌رفت خطرناک و آسیب‌رسان هستند. این سموم از طریق لباس، پوست، مو و وسایل اطراف فرد سیگاری به دیگران منتقل می‌شود، به‌طوری که ثابت‌شده این اثرات حتی تا ماه‌ها قابل پایداری و تأثیر‌گذاری است.
به این ترتیب، این عقیده که ابراز ناراحتی فردی که از بوی ناشی از سیگاری که مدت‌ها قبل در محل کشیده شده، به حساسیت روحی و تلقین شرطی وی نسبت می‌دادند، رد شده و از لحاظ علمی ثابت‌شده که این بو هشداری است برای مغز تا هرچه سریع‌تر به فرد اطلاع داده و او از محل دور شود.
