تأثیر مستقیم دانشگاه و دانشجو بر فرایندهای علمی، پژوهشی و فرهنگی به هیچ عنوان قابل چشم‌پوشی نیست و به اعتبار پویایی دانشگاه و فعالیت‌های آن است که لکوموتیو فرهنگ یک کشور حرکت پرشتاب یا کند خود را تغییر داده یا ادامه می‌دهد، اما پویایی و تأثیرگذاری دانشگاه بر حرکت‌های فرهنگی یک کشور به مؤلفه‌های متعددی بستگی دارد که به زعم اغلب کارشناسان و فعالان فرهنگی، توسعه و غنای کتابخانه‌های دانشگاهی یکی از مهم‌ترین آنهاست. به‌عبارت دیگر هرچقدر که کتابخانه‌های دانشگاهی غنی‌تر و روزآمدتر باشند، حرکت فرهنگی و علمی دانشگاه‌ها و به واسطه آن کل حرکت علمی کشور موفق‌تر و کم اشتباه‌تر خواهد بود.
کتابخانه‌های دانشگاهی از دیرباز و در طلیعه تأسیس دانشگاه و مراکز علمی در ایران، کانون نشر علم و فرهنگ بوده‌اند. نخستین کتابخانه آموزشگاهی کشور کتابخانه مدرسه لقمانیه بود که در سال 1275شمسی افتتاح شد. پس از مشروطیت کتابخانه‌هایی در مدارس تبریز، تهران و دیگر شهرها ایجاد و بر تعداد آنها افزوده شد تا سال 1344وزارت آموزش و پرورش تعداد 93واحد کتابخانه و قرائت‌خانه در سطح مدارس سراسر کشور تأسیس کرد، اما نخستین کتابخانه دانشگاهی به مفهوم جدید آن در 1313شمسی در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران گشایش یافت. پس از آن کتابخانه‌های دیگری در سایر دانشکده‌ها و دانشگاه‌های کشور تأسیس شد. هسته اصلی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، در سال 1329 با مجموعه اهدایی سیدمحمد مشکات، استاد دانشگاه تهران، شامل 1329جلد نسخه خطی، بنیان گذاشته شد. بنای فعلی این کتابخانه در اول مهر‌ماه سال 1350گشایش یافت. در طول این مدت، امور فنی کتابخانه، ایجاد ارتباط با مراکز علمی و دانشگاهی جهان و انتخاب و به‌کار گماردن کتابداران متخصص در زیرزمین سازمان مرکزی و زیرزمین دانشکده علوم و اتاق‌های مسجد دانشگاه انجام می‌شد.
از اواخر دهه 40 به بعد به‌دلیل سانسور شدید در نشر کتاب و عدم‌انتشار آزادانه کتاب‌های سیاسی انتقادی به‌تدریج در بسیاری از دانشکده‌های دانشگاه‌های کشور کتابخانه‌هایی توسط دانشجویان دایر شد. براساس پژوهش انجام یافته در سال 1386بیش از 500کتابخانه مرکزی دانشگاهی و دانشکده‌ای و مراکز آموزش‌عالی فعالیت دارند. طی دو دهه اخیر بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی به رایانه و پایگاه‌های اطلاعاتی مجهز شده‌اند.
اهدافی فراتر از امانت دادن کتاب
کارشناسان و متخصصان حوزه کتابداری اهداف کتابخانه‌های دانشگاهی را مانند سازمان مادر آن یعنی دانشگاه دانسته و برای آنها نقشی آموزشی- فرهنگی قائل شده‌اند؛ ازجمله اهداف اصلی کتابخانه‌های دانشگاهی می‌توان به «کمک به برنامه‌های آموزشی- پژوهشی دانشگاه»، «کمک به برنامه‌ریزی‌های فرهنگی دانشگاه» و «کمک به برنامه‌های آموزشی در تمامی رشته‌هایی که در دانشگاه تدریس می‌شوند» اشاره کرد. نقش کتابخانه‌های دانشگاهی به‌عنوان بخشی از نظام آموزش عالی، مرکز گردآوری و انتقال اطلاعات علمی و کانون تأمین امکانات تحقیق برای پژوهشگران و توسعه علوم محرز است، اما ایفای این نقش به میزان کارایی خدمات این کتابخانه‌ها بستگی دارد. در واقع مهم‌ترین هدف کتابخانه دانشگاهی ارائه خدمات و اشاعه اطلاعات در راستای بر آوردن نیازهای اطلاعاتی آحاد جامعه دانشگاهی و در نهایت ارتقای کیفی دانشگاه‌ها و از آن طریق کل فضای علمی و فرهنگی کشور است.
محمد رضا همدانی، پژوهشگر و مؤلف حوزه اطلاع‌رسانی و کتابداری در گفت‌وگو با همشهری با بیان اینکه موفقیت هرگونه برنامه‌ریزی در ارائه خدمات کتابخانه دانشگاهی منوط به شناخت دقیق نیازهای اطلاعاتی جامعه دانشگاهی است، می‌گوید: «به‌عبارت دیگر باید درنظر داشت که چه اطلاعاتی می‌تواند به امر یادگیری و تعلیم و پژوهش کمک کند و چگونه کتابخانه می‌تواند این اطلاعات را تأمین کند.»
وی در تشریح اهداف و فعالیت‌های کتابخانه‌های دانشگاهی می‌گوید: «کتابخانه دانشگاهی می‌تواند طیف وسیعی از خدمات گوناگون از قبیل آموزش استفاده‌کنندگان، امانت، مرجع، امانت بین کتابخانه‌ای، آگاهی‌رسانی جاری، اشاعه اطلاعات گزیده، تکثیر مواد، ترتیب جلسات سخنرانی در زمینه‌های مربوط به خدمات کتابخانه‌ای، ایجاد پایگاه‌های اطلاعاتی و خدمات کتاب‌شناختی را به جامعه دانشگاهی عرضه کند، همچنین خدمات کتابخانه دانشگاهی در شکل گسترده‌تر می‌تواند برای پژوهشگران خارج از دانشگاه نیز ارائه شود.»
این پژوهشگر در پاسخ به اینکه چرا کتابخانه‌های دانشگاهی بیشتر به یک محل توزیع و امانت کتاب تبدیل شده‌اند، می‌گوید: «امانت مواد کتابخانه‌ای بارزترین خدمات در هر کتابخانه به شمار می‌آید. بخش امانت بیش از هر قسمت دیگر کتابخانه دانشگاهی با مراجعان در تماس است و می‌تواند بیشترین تأثیر را از کتابخانه و خدمات آن بر آنها داشته باشد.»
همدانی با بیان اینکه کتابداران بخش امانت در دانشگاه‌ها با معرفی شایسته کتابخانه و خدمات آن به جامعه دانشگاهی و ترغیب اعضای این جامعه به بهره‌گیری بهینه از آن، می‌توانند تصویری زنده از کتابخانه دانشگاهی به‌عنوان یک نیروی آموزشی ارائه و نشان دهند، تصریح می‌کند: «مسئولیت کتابخانه‌های دانشگاهی تنها به فراهم‌آوری انفعالی مواد کتابخانه‌ای محدود نمی‌شود بلکه برآوردن نیازهای اطلاعاتی دانشوران و دانشجویان به‌صورت مطلوب و انتقال دانش در بالاترین حد توان، هدف عالی این کتابخانه‌ها به شمار می‌آید.»
بازدهی بیشتر کتابخانه‌های دانشگاهی
با افزایش حجم و خدمات کتابخانه‌های عمومی به‌ویژه در دانشگاه‌ها و از سوی دیگر پیشرفت تکنولوژی و تأثیر آن بر حوزه کتاب و کتابخوانی، ضرورت استفاده از فناوری‌های نوین چه در ساختار بخشی و چه در محتوای کتابخانه‌های دانشگاهی بیشتر احساس شد و بر همین اساس امروزه بیشتر کتابخانه‌های دانشگاهی در جهان و حتی ایران به سیستم‌های طبقه‌بندی، اطلاع‌رسانی و خدمات الکترونیکی مجهز شده‌اند. یکی از دلایل استقرار نظام الکترونیکی و ماشینی در کتابخانه‌های دانشگاهی غرب، لزوم حل مسائل پیچیده خدمات اطلاع‌رسانی در جامعه دانشگاهی بوده است. در آنجا طی دو دهه گذشته بسیاری از کتابداران دریافته‌اند که به‌رغم روند فزاینده مسئولیت‌هایشان، قادر به استخدام نیروهای جدید نیستند. به‌عبارت دیگر افزایش تعداد دانشجویان، لزوم تهیه کتاب‌های بیشتر، استفاده بیشتر از کتابخانه و خدمات آن عواملی بوده است که کتابداران را واداشته است به‌منظور فائق آمدن بر شرایط جدید، نظام‌های رایانه‌ای را مورد استفاده قرار دهند. به‌دلیل آنکه پیشرفت‌های فناوری رایانه و ارتباطات، وقت و هزینه مورد نیاز برای نزدیک‌تر کردن فاصله میان استفاده‌کنندگان و منابع اطلاعاتی را تقلیل داده است، کتابخانه‌های دانشگاهی نوین ناگزیر شده‌اند برای اینکه مراکز اطلاعاتی دیگری که بتواند به‌طور مؤثر اطلاعات مورد نیاز استفاده‌کنندگان را تأمین کند، جایگزین آنها نشود، خود را با محیط جدید سازگار کرده و به سرعت به نهادی از نوع جدید تبدیل شدند.
همدانی درباره استفاده از فناوری‌های نوین رایانه‌ای و دیجیتال و سطح آن در کتابخانه‌های دانشگاهی ایران در مقایسه با کتابخانه‌های دانشگاهی مشهور و برگزیده جهان می‌گوید: «پیچیدگی و گستردگی اطلاعات، مورد نیاز در کتابخانه‌های دانشگاهی و لزوم دسترسی سریع به تازه‌ترین اطلاعات استقرار نظام رایانه‌ای را در این کتابخانه‌ها ضروری می‌کند اما این موضوع مستلزم فراهم آمدن زیرساخت اطلاعاتی مناسب و کسب مهارت‌های ارتباطی خوب و توانایی آماده‌سازی اطلاعات برای بازیابی، تحلیل و رساندن اطلاعات در هدفمندترین شیوه ممکن است.»
وی با بیان اینکه کسب این مهارت‌ها نیز مستلزم برنامه‌های آموزشی خلاق و پویا در زمینه فناوری اطلاعات، شناخت جامعه اطلاعاتی، تجزیه و تحلیل و مدیریت سیستم‌ها و مدیریت اطلاعات است، می‌افزاید: «الکترونیکی کردن محتوای کتابخانه‌ها بهره‌گیری از آن در خارج از دانشگاه را مقدور می‌کند و به کارگیری فناوری و فنون مرتبط با مدیریت، دانش مسئولین را در حفظ و ایجاد تعامل بیشتر بین دانشجویان، استادان و کتابداران توانمند خواهد کرد.»
کتابخانه یا کافی نت؟
با وجود آنکه در دهه‌های اخیر کمیت مراکز علمی و دانشگاهی و به‌تبع آن کتابخانه‌های دانشگاهی در کشور بالا رفته است، اما بسیاری از پژوهشگران معتقدند این افزایش تأثیر بسزایی بر افزایش سرانه مطالعه و پژوهش دانشجویان کشور نگذاشته است. اگر از چند دانشگاه بزرگ و مشهور کشور که به‌طور عمده در تهران و چند شهر بزرگ ایران قرار دارد بگذریم، اغلب کتابخانه‌های دانشگاهی کشور نقش مخزن برای امانت دادن کتاب داشته یا مکانی خلوت برای خواندن جزوه‌ها و کتاب‌های درسی آن هم در مقاطعی نظیر نزدیک شدن آزمون‌های دانشگاهی یا شب امتحان دارند. مسئول کتابخانه یکی از مراکز دانشگاهی غیردولتی در تهران در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: «هر ساله از طرف دانشگاه مأمور می‌شوم تا در نمایشگاه کتاب تهران یا نمایشگاه‌های کتاب تخصصی کتاب‌های مختلفی خریداری کنم؛ دانشگاه هم برای خرید این کتاب‌ها بودجه خوبی در اختیار من می‌گذارد اما بیشتر این کتاب‌ها در قفسه‌های کتابخانه خاک می‌خورند و کسی از آنها استفاده نمی‌کند.»
وی با بیان اینکه موضوع بیشتر کتاب‌های این کتابخانه تاریخ، گردشگری، کامپیوتر و ادبیات است، می‌افزاید: «دانشجویان بیشتر برای استفاده از اینترنت به کتابخانه می‌آیند و وقتی به‌کار آنها دقت کنید متوجه می‌شوید که اغلب از اینترنت استفاده شخصی می‌کنند. این در حالی است که کتاب‌های موجود می‌تواند هم به افزایش سطح تحصیلی دانشجویان کمک کند و هم سواد آنها را در موضوعات دیگر بالا ببرد.» این مسئول کتابخانه همچنین می‌گوید: «برخی از دانشجویان هم که از کتابخانه کتاب امانت می‌گیرند، دیگر آن را برنمی‌گردانند؛ اغلب این دسته از دانشجویان با ارائه کارت‌های متفرقه کتاب امانت می‌گیرند ولی بعد از مدت‌ها که به آنها می‌گوییم کتاب را برگردان می‌گویند کتاب گم‌شده یا به یکی از هم‌کلاسی‌ها داده‌اند و او گم کرده است.» وی دلیل اصلی رعایت نکردن امانتداری نزد برخی دانشجویان را گران شدن برخی کتاب‌های مرجع می‌داند که خرید آن برای دانشجویان مشکل شده است.
