دکتر حسن بهشتی‌پور کارشناس مسائل روسیه و قفقاز معتقد است که این سازمان بیشتر صبغه نظامی و امنیتی دارد تا اقتصادی. به اعتقاد وی، روسیه و چین 2 عضو برجسته سازمان، همکاری‌های خود را در چارچوب بریکس انجام می‌دهند. نظریات دکتر بهشتی‌پور را درباره جنبه‌های مختلف سازمان شانگهای می‌خوانید:
- به‌نظر می‌رسد سازمان همکاری‌های شانگهای در پی گسترش نقش خود است. آیا این سازمان می‌تواند جانشین ناتو در افغانستان شود؟
بعید می‌دانم، زیرا شرایط امروز افغانستان به‌گونه‌ای نیست که سازمان همکاری‌های شانگهای بتواند در آنجا مستقر شود. درست است که نیروهای ناتو گفته‌اند از افغانستان خارج خواهند شد، اما معلوم نیست وعده آنها برای خروج تا سال 2014 محقق شود یا نه. آمریکا در افغانستان پایگاه‌های نظامی تاسیس کرده و امکانات وسیعی به کار گرفته است و نیز قرارداد راهبردی با کابل امضا کرده است؛ تمام این قرائن نشان می‌دهد که آنها می‌خواهند بمانند.
بنابراین شرایط برای حضور سازمانی مانند شانگهای از نگاه آمریکا و غرب مساعد نیست و آنها اجازه نخواهند داد چنین چیزی تحقق پیدا کند. از آن سو، دولت افغانستان در موقعیتی نیست که در این زمینه تعیین‌کننده و تاثیرگذار باشد. به علاوه، برخی اعضای سازمان مانند روسیه سابقه مثبتی در افغانستان ندارند.
از آنجا که روسیه در زمان اشغال افغانستان توسط ارتش شوروی نقشی منفی در این کشور داشته است، بسیار بعید است که مردم افغانستان نگاه مثبتی نسبت به حضور نظامی روسیه داشته باشند. نکته بعدی اختلافات بین هند و چین است که هر دو برای حضور در اقتصاد افغانستان رقابت می‌کنند. هند عضو ناظر شانگهای است و اختلاف‌های عمیق آن با پاکستان دیگر عضو ناظر در صحنه سیاسی افغانستان مشکل‌ساز است. بنابراین اگر بخواهیم واقع‌بین باشیم، الگوی جایگزینی شانگهای به جای ناتو یا آمریکا در افغانستان حداقل در 5 سال آینده متصور نیست.
- با توجه به حضور آقای کرزی در نشست شانگهای، موضع افغانستان در برابر این سازمان چگونه است؟
آقای کرزی هر سال در نشست شانگهای شرکت می‌کند؛ نه فقط در نشست امسال. افغانستان حتی عضو ناظر سازمان همکاری‌های شانگهای هم نیست، اما به‌عنوان مهمان ویژه دعوت می‌شود زیرا افغانستان متاثر از تحولات کشورهای عضو شانگهای است. افغانستان با چین، ازبکستان و تاجیکستان هم مرز است که عضو شانگهای هستند. تصمیم‌گیری‌های درون شانگهای خواه ناخواه روی افغانستان تاثیر می‌گذارد و به همین علت افغانستان به‌طور ویژه در این نشست‌ها شرکت می‌کند. اعضای ناظر شانگهای اکنون فقط ایران، هند، پاکستان و مغولستان هستند.
- اکنون وزن اقتصادی، سیاسی و امنیتی این سازمان در عرصه جهانی چگونه است؟
این سازمان که در سال 1996 ایجاد شد، ابتدا در قالب یک پیمان بود. در اجلاس مسکو در سال 2001، این پیمان به سازمان تبدیل شد. سابقاًً اختلاف‌های مرزی بین جمهوری‌های شوروی سابق یعنی قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان و روسیه با چین براساس این پیمان حل و فصل می‌شد. بعداً آنها همکاری‌های خود را گسترش داده و به آن ابعاد سیاسی، اقتصادی و نظامی دادند و سطح پیمان را به سازمان ارتقا دادند.
از زمانی که این پیمان تبدیل به سازمان شد، وزن تاثیرگذاری منطقه‌ای آن افزایش یافت، اما در سطح بین‌المللی هنوز وزن تاثیرگذاری پیدا نکرده است؛ زیرا 2 عضو برجسته این سازمان یعنی روسیه و چین فاصله بسیار زیادی با دیگر اعضا مانند قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان دارند، بنابراین توازن برقرار نیست. همچنین در گذشته سازمان‌هایی مانند پیمان ورشو به‌گونه‌ای شکل می‌گرفت که یک کشور قطب می‌شد و سایر کشورها به محور آن تبدیل می‌شدند اما این سازمان در حال حاضر دوقطبی است؛ یعنی یک طرف چین و طرف دیگر روسیه است.
از این‌رو این سازمان یک رهبری واحد ندارد و این یکی از مشکلات آن است اما چین دومین قدرت اقتصادی جهان پس از آمریکا و روسیه دومین قدرت نظامی جهان پس از آمریکاست و این دو کشور حق رأی وتو در شورای امنیت سازمان ملل را دارند. به علاوه، حجم نسبتاً قابل توجهی از انرژی شامل نفت و گاز در روسیه، ازبکستان و قزاقستان تولید می‌شود. مجموعه این عوامل جایگاه سازمان همکاری‌های شانگهای را تا حدودی در سطح بین‌المللی نسبت به سال‌های گذشته ارتقا داده است اما همچنان نمی‌توان آن را یک سازمان تاثیرگذار بین‌المللی توصیف کرد بلکه آن را می‌توان یک سازمان منطقه‌ای تاثیرگذار خواند.
- با توجه به رشد اقتصادی شتابنده کشورهایی مانند چین و هند که جزو کشورهای بریکس محسوب می‌شوند، آیا سازمان شانگهای هم در آینده قدرت بیشتری خواهد گرفت؟
بعید نیست. البته اکنون توجه روسیه از بعد اقتصادی به بریکس جلب شده است، یعنی روسیه در عرصه اقتصادی با چین، هند، آفریقای جنوبی و برزیل کار می‌کند. شانگهای بیشتر نقش یک سازمان نظامی و امنیتی پیدا کرده است. قبلاً این سازمان بیشتر ماهیت اقتصادی داشت، اما اکنون وزن سیاسی، نظامی و امنیتی آن بیشتر شده است. روسیه و چین در قالب بریکس فعالیت اقتصادی خود را با 3 قدرت دیگر هماهنگ می‌کنند و در قالب سیاسی، امنیتی و نظامی با کشورهای پیرامونی خود مانند ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان کار می‌کنند. البته اگر در سال‌های آینده عضویت هند کامل و اختلافات هند و چین برطرف شود و با اضافه شدن پاکستان و ایران به این جمع، وزن تاثیرگذاری آن قطعاً بیشتر خواهد شد.
- دورنمای اضافه شدن اعضای جدید به این سازمان چگونه است؟
الان مانعی برای عضویت مغولستان وجود ندارد. روسیه هم اعلام کرده که آماده است از عضویت ایران حمایت کند اما برای ایران ملاحظات جدی درباره عضویت وجود دارد. ایران از شهریور می‌خواهد رهبری کشورهای جنبش عدم‌تعهد را برعهده بگیرد و عضویت آن در سازمان شانگهای مخالف اساسنامه این جنبش است.
