فلات ایران از نظر اقلیمی در منطقه خشک و کم‌باران قرار دارد؛ با وجود این کم‌آبی، مصرف آب در کشور 2 برابر استانداردهای تعریف شده جهانی است و از سوی دیگر هنوز کشور از نظر جمع‌آوری آب‌های سطحی با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می‌کند. اغراق نیست اگر بگوییم خوزستان یکی از استان‌های غنی کشور به لحاظ وجود منابع آب محسوب می‌شود. بیش از 30درصد از آب‌های سطحی کشور در آن جریان دارد.
بر این اساس، شاید تصور شود خوزستان دیگر نباید دغدغه کم‌آبی داشته باشد، اما واقعیت این است که اکنون جلگه خوزستان نیز با کم‌آبی روبه‌رو است و این بحران در سال‌های اخیر به حدی رسیده است که حتی ساخت سد‌ها ی متعدد برای تامین آب زمین‌های حاصلخیز کشاورزی استان به‌دلیل خشکسالی و کاهش بارندگی آنچنان که انتظار می‌رفت مؤثر واقع نشده است.اجرای طرح‌های گوناگون انتقال آب از استان و توسعه شبکه‌های آبیاری سنتی نیز به کم‌آبی خوزستان دامن زده است. در این میان، آلودگی رودخانه‌ها به‌دلیل کاهش دبی آب و برخی عوامل دیگر باعث شده است که مردم استان برای تهیه آب آشامیدنی سالم هم مشکل داشته باشند.
با وجود افزایش نسبی بارندگی در زمستان امسال، کاهش ذخایر سد‌ها در مقایسه با گذشته نشان‌دهنده تداوم خشکسالی در خوزستان است.
فتح‌الله دهکردی، معاون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب سازمان آب و برق خوزستان می‌گوید: «با توجه به این‌که بارندگی‌های اخیر افزایش 127میلیون متر مکعبی حجم سد‌ها در حوضه کارون، 86میلیون متر مکعبی در حوضه مارون و 29میلیون مترمکعبی در حوضه کرخه را در پی داشت، هنوز در مقایسه با سال گذشته یک میلیارد و 70 میلیون مترمکعب کاهش بارندگی داریم.»
وی می‌افزاید: «ذخیره آب در حوضه‌کارون متشکل از سدهای دز، شهید عباسپور، مسجد سلیمان و کارون 3 ، امسال به 4 میلیارد و 748 میلیون مترمکعب رسیده که 900 میلیون مترمکعب در مقایسه با سال گذشته کاهش یافته است. همچنین میزان ذخیره آب در حوضه مارون با 489 میلیون مترمکعب در مقایسه با سال گذشته 170 میلیون مترمکعب کم شده است.»
افزایش بازده آب
در این میان ستار محمودی، مدیرعامل اسبق شرکت مدیریت منابع آب ایران با تاکید بر ضرورت به کار گرفتن راهکارهایی برای مصرف بهینه از آب کشاورزی می‌گوید:« اگر در مصرف آب کشاورزی درست عمل شود، با برنامه‌ریزی دراز مدت میتوان از هدررفت آب در بخش کشاورزی جلوگیری کرد و بهره‌وری این بخش را افزایش داد.»
به گفته محمودی، مطالعات آماری و بررسی‌ها ی عملی نشان می‌دهد که 90 درصد آب قابل برداشت در ایران برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شود که بیشترین حجم آب مصرفی کشور است وی می‌افزاید: «اکنون میزان بهره‌وری آب در بخش کشاورزی در ایران 40درصد است که این رقم با برنامه‌ریزی تا 60درصد قابل افزایش است.»
به گفته محمودی برنامه‌ریز‌های انجام شده برای بهره‌وری بیشتر از منابع آب در دو بخش تعریف شده که بخش اول مربوط به دولت است. دولت می‌تواند با ساخت شبکه‌های فرعی آبیاری و توسعه آن گام‌های اساسی در این زمینه‌بردارد. بخش خصوصی و کشاورزان نیز باید با اجرای شبکه‌های آبیاری تحت فشار جدید، بازده آبیاری را بالا ببرند.
وی شبکه‌ها و کانال‌های روباز سنتی انتقال آب را اصلی‌ترین منشأ هدر رفت آب می‌داند و اضافه می‌کند: « به‌دلیل روباز بودن شبکه‌های آبیاری، حجم زیادی از آب هدر می‌رود یا تبخیر می‌شود، اما با ساخت کانال‌های سیمانی و نصب لوله‌های انتقال آب تا حد قابل توجهی میتوان از هدررفت آب جلوگیری کرد. » وی استفاده از آبیاری تحت فشار و ایجاد شبکه‌های آبیاری قطره‌ای و بارانی را از دیگر راهکارها اعلام می‌کند و می‌افزاید: «با توجه به فارغ‌التحصیل شدن تعداد زیادی مهندس کشاورزی و آب و خاک در سال‌های اخیر، امکان اجرای این طرح‌ها وجود دارد.»
طرح‌های نوید بخش
محمدرضا تندرو، معاون طرح و توسعه شبکه‌های آبیاری و زهکشی سازمان آب و برق خوزستان با تاکید بر به‌کار‌گیری راهکارهایی برای گسترش شیوه‌های جدید آبیاری می‌گوید: «با توجه به مطالعات، دریک‌میلیون و یکصدهزار هکتار از اراضی استان، شبکه‌های آبیاری جدید نصب می‌شود، البته این طرح تدریجی و براساس اولویت و میزان اعتبار به مرحله اجرا در می‌آید.»
به گفته وی، خوزستان با توجه به وضع اقلیمی و جنس خاک، محدودیت‌هایی از نظر توسعه شبکه‌های آبیاری تحت فشار دارد، اما با تمهیدات و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، از سال آینده شبکه‌های آبیاری تحت فشار در زمین‌های مستعد استان توسعه می‌یابد.
کاشفی‌پور، مسئول کمیته منطقه‌ای آبیاری و زهکشی خوزستان هم با تاکید بر ضرورت مطالعات بیشتر و دقیق‌تر در توسعه شبکه‌های آبیاری و زهکشی می‌گوید: «با توجه به وسعت اراضی مستعد کشاورزی خوزستان، کمبود آب در این استان مشهود است و از سوی دیگر منابع آب موجود از لحاظ کیفی هم در وضع مناسبی قرار ندارد که بر این اساس توسعه شبکه‌های آبیاری تحت فشار اهمیت ویژه‌ای می‌یابد.»
به گفته وی باید روند توسعه آبیاری تحت فشار را با افزایش تسهیلات بانکی، آموزش علمی و عملی به کشاورزان و ارتقای دانش شبکه‌های آبیاری تحت فشار بین دانش‌آموختگان سرعت داد.
مشکلی به نام طرح‌های انتقال آب
اگر پدیده خشکسالی را یک رویداد گریز‌ناپذیر تلقی کنیم، دیگر درباره طرح‌های انتقال آب از خوزستان که برای حل مشکل کم‌آبی دیگر مناطق کشور اجرا می‌شود و مشکلات کم‌آبی در خوزستان را تشدید کرده است، نمی‌توان چنین سخن گفت.
حمیدرضا خدابخشی، دبیر انجمن صنفی مهندسان صنعت آب خوزستان، با انتقاد از طرح‌های انتقال آب از این استان به دیگر استان‌ها از جمله کرمان می‌گوید: «براساس مطالعات و بررسی‌های کارشناسان کرمان، کمبود آب در آن استان ناشی از کمبود منابع آبی نیست، بلکه به مصرف بی‌رویه و نیاز روز‌افزون برای توسعه مصارف کشاورزی بر‌می‌گردد که با توجه به کم‌بارش بودن کل کشور در سال‌های اخیر، این مشکل مختص کرمان نیست.»
وی ادامــه می‌دهــد: زمین خوزستان بین 3 تا4 کشت در سال قابلیت دارد، اما منابع آبی استان برای تامین آب 3/3 میلیون هکتار زمین حاصلخیز آن کافی نیست و فقط می‌تواند پاسخگوی نیاز‌های آبی 2/1 میلیون هکتار باشد. به این ترتیب بیش از 2 میلیون هکتار از بهترین زمین‌های کشاورزی خوزستان با توجه به محدودیت‌های منابع آب ،حتی امکان یک بار کشت را هم ندارد.»
مرثیه برای کارون
زمانی کارون طولانی‌ترین و زیبا‌ترین رودخانه کشور نامیده می‌شد، اما امروز میتوان گفت که بیشتر به طولانی‌ترین و متعفن‌ترین جوی شباهت پیدا کرده است. آنانی که آوازه زیبایی‌های کارون را شنیده‌اند، این روزها درگذر به خوزستان حسرت می‌خورند که چه بر سر کارون آمده است؟ چرا دیگر خروشان نیست و مردم ترجیح می‌دهند به خاطر بوی تعفن آن کمتر به کنار کارون بروند. دبی آب رودخانه کارون به‌دلیل کاهش بارندگی و صدور مجوز‌های گوناگون طرح‌های انتقال آب به‌شدت کاهش یافته و باعث شده است آلاینده‌های رودخانه که ناشی از ورود مستقیم فاضلاب‌های خانگی و صنعتی به آن است، بر زیبایی‌های رودخانه غلبه کند.
شوری آب کارون نیز بر اثر ورود زهکش‌های اصلی طرح‌های کشت و صنعت نیشکر به بالاترین حد خود در سال‌های اخیر رسیده است. ساخت چند سد روی کارون شاید از لحاظ توسعه، ذخیره آب و تولید انرژی اقدامی درخور تحسین باشد اما نبود مدیریت صحیح باعث شده است که میزان دبی آب رودخانه از حداقل لازم برای ادامه حیات آن کمتر شود که تبعات آن شوری آب، کاهش محصولات کشاورزی و خسارت‌های شدید به پیکره اقتصادی و اجتماعی استان است، زیرا کارون فقط تامین‌کننده آب شهرهای حاشیه خود نیست بلکه بیشتر شهر‌هایی هم که در حوزه کارون قرار ندارند از این منبع عظیم بهره می‌برند.
صغری رستمی، دبیر شورای پژوهشی اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان می‌گوید: «آلاینده‌های رودخانه کارون که ناشی از 3 منبع پساب‌های شهری، کشاورزی و صنعتی است، آن را به‌شدت آلوده کرده است، به‌طوری که اکنون دیگر برخی نقاط آن برای شنا قابل استفاده نیست، چون قطعا باعث بروز بیماری و آلودگی می‌شود.»
وی با بحرانی توصیف کردن وضع رودخانه کارون خواستار هماهنگی بین دستگاه‌های مسئول شده و می‌افزاید: «ساخت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در شهرهای حاشیه رودخانه و کنترل ورود آلاینده‌ها به آن می‌تواند تا حد زیادی به بهبود وضع رودخانه کارون کمک کند.»
