سرمایه‌های ‌فرهنگی دنیای ‌مجازی

با مدیریت و انتخاب صحیح منابع فرهنگی‌می‌توان این منابع اطلاعاتی‌ را برای نسل‌های آینده حفظ کرد.

دکتر سیماس راس Seamus Ross، مدیر دانشگاه گلاسگو "Glasgow" در شروع مقاله‌اش خاطره‌ای از کودکی خود به تصویر می‌کشد.

 او در این مقاله‌می‌نویسد: زمانی ‌که کودکی بیش نبودم، هر تابستان به‌مدت سه ماه در روستایی بدون تلویزیون می‌گذراندم.

به دلیل نبود وسیله سرگرم کننده ای چون تلویزیون، روز‌هایم را با مطالعه کتاب‌های 29 جلدی دائره‌المعارف بریتانیکا Encyclopaedia Britannica که هدیه پدر و مادرم‌ بود، می‌گذراندم‏.

‏کتابهایی که پر از اطلاعات و دانش برگرفته از تجربه‌ها مانند؛ توضیح‌پدیده‌های طبیعی، تحلیل منابع تاریخی، پژوهش در آثار گذشتگان و ... بود.

هر بخش ترکیبی از آثار از دانشمندان مختلف و روش‌های پژوهشی متعدد بود. همه آنها همه به نوعی به سایر مطالب و بخش‌های کتاب پیوند داشتند. منظورم وجود انسجام، هماهنگی و ارتباط خوب بین مطالب کتاب است.

حالا، زمان زیادی از چاپ یازدهم این مجموعه نفیس گذشته است. در چاپ‌های جدید این مجموعه، تغییرات بسیاری صورت گرفته است. از جمله؛‌ جایگزینی مطالب جدید به جای مطالب قدیمی، تولید و درج مطالب جدید، تصحیح یا حذف بسیاری از مطالب گذشته و خیلی از موارد دیگر.

اما از نظر من، چاپ یازدهم این مجموعه آنچه را که ما از یک منبع اطلاعات انتظار داریم را دارا بود. یعنی اینکه:

- محتوا و منابع این دائره‌المعارف از نظر علمی،‌ معتبر بودند.

- روش و نحوه ارائه اطلاعات بصورت ترتیب الفبایی بود و آثار نویسندگان برجسته یا موسسه‌های انتشاراتی با ذکر جزئیات، نام کامل، آدرس، زمان چاپ و ... درج شده بود.

- وجود انسجام درونی مطالب و محتوا

- طراحی زیبا و مقاوم  جلد‌های آن نشان می داد که با مطالعه مدام و تورق زیاد پاره یا فرسوده نخواهد شد. (هرچند از سال1960 تاکنون که من آن را خوانده‌ام، ورق‌هایش زرد و آسیب پذیر شده‌ است)

- کامل بود

- قابل فهم و در دسترس بود

- اطلاعات و محتوای آن منحصر به فرد بود. مطلب تکراری و غیر ضروری نداشت. و اینکه نسخه‌های بسیاری از این مجموعه در کتابخانه و خانه‌ها وجود داشت‏.‏

اگرچه من دیگر وقت ندارم که تابستان را در کنار دریا بگذرانم و شب‌ها دائره‌المعارف بخوانم‌، ولی‌همچنان از اطلاعات و ارتباط با آن لذت می‌برم‏.

ویژگی‌‌های خاص و خوب این دائره‌المعارف، آن را منبعی فوق العاده و مطلوب از دانش تبدیل‌کرده است. این مجموعه می‌تواند الهام بخش و راهنمای خوبی برای شکل‌گیری  فرم اولیه یک‌منبع اطلاعاتی اینترنتی باشد‏.

البته اینترنت، فراتر‌ از یک کتابخانه‌ی عظیم دیجیتالی است و نیازی به انتظار ‌تغییر مطالب، پردازش، تحلیل، ویرایش، ذخیره و بازیابی آن نداریم‏.

اینترنت فضایی مجازی است با دنیایی از اطلاعات و سرگرمی. دنیای از ابزارها و برنامه‌های پیشرفته با کیفیت عالی یا پایین. مکانی که حاوی‌مطالب قانونی و غیرقانونی بسیار و غیره است‏.
‏
ما فقط در‌خصوص حفظ مطالب یا متن، به مفهوم پست مدرنی (post modern) کلمه صحبت نمی‌کنیم‏.‏ بلکه می‌خواهیم با شناخت و درک اهمیت فضای اجتماعی اینترنت، بافت و تعامل فرهنگی و اجتماعی آن را مورد بحث و نقد قرار ‌دهیم.

تجربه‌ی استفاده از اینترنت، می‌تواند به ما بگوید؛ آیا‌ اینترنت به لحاظ فرهنگی قابل تعریف است‏؟

بطور کلی دنیای مجازی و دنیای فیزیکی- واقعی دو مقوله جدا و در تضاد با هم هستند.‏ فرهنگ مجازی دارای ویژگی‌ها و دیدگاه‌های منحصر به فردی است که آن را از ارزش‌های سنتی فرهنگ دنیای واقعی جدا می‌سازد.

با این وجود، مرز بین این دو دنیای واقعی و مجازی هیچ‌گاه مشخص نبوده و شاید هم هرگز مشخص نشود.

تکامل اجتماعی، اطلاعاتی و فضاهای اقتصادی فضای مجازی این امر را به ‌وضوح‌ نشان داده است.‏ علاوه بر آن فضای مجازی دارای یک فرهنگ نیست، بلکه فرهنگ‌های بسیاری را در خود جای داده است.

چرا که‌اینترنت، دنیای از اندیشمندان، شهروندان طبقه متوسط، کودکان و افراد ناسالم و منحرف است. هر کدام از این گروه‌ها با فرهنگ خاص خود وارد فضای مجازی اینترنت شده و فعالیت می‌کنند.

وب سایت‌ها منابع فرهنگی، ذهنی و فکری هستند. جامعه معاصر باید آنها را مدیریت کند.‌ با مدیریت و انتخاب صحیح منابع فرهنگی‌می‌توان این منابع اطلاعاتی‌ را برای نسل‌های آینده حفظ کرد.

قبل از اینکه ما به مسئله ذخیره دیجیتالی محتوای اینترنت و بخصوص محتوای وب بپردازیم، باید اول اهداف این کار را مورد بررسی قرار دهیم‏.

چرا باید اطلاعات اینترنتی را برای آیندگان حفظ کنیم؟ هدف از این کار چیست؟ مسئله ما در اینجا تنها‌نحوه‌ی مطالعه فرهنگ مجازی نیست. بلکه برای مستند کردن محصولات و اطلاعات فرهنگی دنیای مجازی نیاز به دلیل و اهداف مشخص داریم.‏

مسئله "انتخاب" برای ذخیره هم بسیار اهمیت دارد. مسئله‌ای که تمام مراکز فرهنگی‌چون؛ کتابخانه‌ها و آرشیوها با آن درگیر هستند‏.‏

به عنوان مثال، کتابخانه‌ عمومی و تحقیقاتی بسیاری‌‌ در بریتانیا نسخه‌ها‌ی روزنامه‌ "سان"، The Sun را آرشیو و نگهداری می‌کنند. این روزنامه روزانه حدود 5/3 میلیون تیراژ دارد‏.‏

کتابخانه‌های دیگری هم هستند که نسخه‌های روزنامه" تایمز"  The Times را آرشیو می‌کنند. تیراژ این روزنامه هم کمتر از یک پنجم روزنامه سان است‏.

‏حال، چه عاملی باعث انتخاب یک روزنامه برای آرشیو و نگهداری ‌می‌شود؟ چرا سایر روزنامه‌ها که تعدادشان هم کم نیست، آرشیو و نگهداری نمی‌شوند؟

 پاسخ سوال ‌اول؛ کتابدار‌ها و مسئولان کتابخانه‌ها عقیده‌ دارند ‌که روزنامه تایمز، یک روزنامه‌ "چاپی" کشور بریتانیا است و‌ آنچه که این روزنامه "چاپ" می‌کند، مهم است.

این روزنامه مطالبی چون؛ آرا و نظریات سیاسی، خبر، تفاسیر اجتماعی، اقتصادی، اخبار ورزشی، سرگرمی ‌و بطور کلی همه حوزه‌های کشور را تحت پوشش خود قرار داده و به زیر چاپ می‌برد‏. بنابراین از لحاظ منابع اطلاعاتی یک منبع غنی به حساب می‌آید.

‏دوم اینکه؛ از نظر فرهنگ عامه مردم بریتانیا هم، این روزنامه یک منبع غنی و پر بار  محسوب می‌شود. چیزی‌که ممکن است در آینده مورخان آن را بی ارزش قلمداد کنند‏.‏

باستانشناسان و مورخان در نیمه دوم قرن بیستم به این مسئله که فرهنگ‌های عامه همواره در حال مستند سازی هستند، اشاره کرده‌اند. می‌توان گفت؛ این امر در خصوص اینترنت هم همینطور است.

برای اطمینان و حفظ تعادل در شیوه‌های جمع آوری اطلاعات از روی اینترنت، ضروری است که تمام ابعاد و عوامل فرهنگی از فرهنگ عامه تا فرهنگ خاص را در نظر بگیریم‏.

ماهیت پویای اینترنت مستندسازی آن را برای ما دشوار می‌‌کند. زیرا هر چه را که در آن می‌بینیم و یا پیدا می‌کنیم، در آینده نزدیک حتی، یکی دو روز بعد،‌ دیگر وجود نخواهد داشت.

خبرهای، سرویس‌های خبری اینترنت هم بیش از چند دقیقه یا چند ساعت حضور و دوام ندارند‏.‏ اتخاذ چنین سیاستی در اینترنت، مطالعه‌ علمی آن را مشکل‌تر می‌کند. در این راستا باید بین مطالعه اینترنت و ‌فرهنگ‌های مجازی آن و  نیز‌ کار انسان شناسان در مستند سازی "فرهنگ‌های واقعی دنیا" تعادل برقرار‌کرد.

اگرچه، اینترنت از نظر فضای فرهنگی و اجتماعی بسیار غنی و پر‌بار‌تر از محتویاتش است‏.‏
در بررسی مسئله‌ آرشیو و نگهداری‌ منابع فرهنگی موجود در فضای مجازی، باید به موارد زیر توجه کرد:

• کیفیت منحصر به فرد فرهنگ مجازی و اسناد و محتوای الکترونیکی، اینترنت محور (صفحه‌های وب، تصاویر، متن)

•  مسایل مربوط به انتخاب (بر اساس ملاک‌های اولویت بندی یا اینکه‌شامل همه چیز باشد)دسترسی، توصیف و طبقه‌بندی اسناد و منابع الکترونیکی اینترنت (صفحه‌های وب)

•  مسائل قانونی (کپی رایت، مالکیت، حفاظت اطلاعات شخصی، امنیت ملی، علائم تجاری، حقوق انحصاری و...)

• پیچیدگی روزافزون جمع‌آوری اطلاعات وب (ناشی از استفاده‌ی فزاینده صفحه‌های پویای وب که بر‌ اساس پایگاه داده‌ها یا‌ همان سرورها پشتیبانی می‌شوند.

•  مسائل مربوط به نگهداری و دسترسی دراز مدت و تضمین قابل استفاده بودن برنامه‌های اینترنتی در فواصل زمانی متعدد (مانندبرنامه‌ها که تنها از طریق پیوند یا چند نرم‌افزار خاص قابل دسترسی و استفاده هستند).

•  لزوم ایجاد‌ روش‌های مطالعه برای برنامه‌های‌ آرشیوی و نگهداری شده (یعنی‌چه کسانی اجازه دسترسی به آرشیوهای اینترنتی‌دارند؟ چگونه باید از آرشیو‌، برنامه و نرم افزارها استفاده کرد؟ یا اینکه چگونه باید آنها را کنترل و نظارت کرد؟)‏

حال باید دید، فرهنگ مجازی و منابع اطلاعاتی اینترنتی چه تفاوتی با منابع سنتی و واقعی‌ دارند؟ قبل از پاسخ به این سوال باید این مسئله را روشن کنیم که اصلا چه اطلاعاتی در فضای اینترنت وجود دارد.

 اساساً دو نوع اطلاعات در فضای اینترنت موجود است:

الف- اطلاعاتی که می‌توانیم ‌به عنوان دست آوردهای فرعی از "جوامع واقعی" طبقه بندی کنیم.

ب- اطلاعاتی که می توان به عنوان دست آوردهای فرعی از "جوامع مجازی" طبقه‌بندی کرد‏.‏

دست آوردهای فرعی "جوامع واقعی"، شامل؛ نشریه‌های الکترونیکی (مانند؛ مجله‌های الکترونیکی، کتاب‌های الکترونیکی، صفحه‌های وب) و نشریه‌های الکترونیکی سازمان‌های‌ دولتی و معاملات آنها (مانند؛ پایگاه داده‌‌ها، تبادل‌ها ایمیلی سران دولت‌ها، وزراء و سایر کارکنان رتبه دار دولتی) که از طریق کاربری شبکه‌های خصوصی و اینترنت فعال و به روز می‌شوند.

محصولات جوامع مجازی نیز شامل، ایمیل‌ها و صفحه‌های وب است که هر کدام به طور جداگانه شامل گروه‌های خبری، فهرست کاربران ایمیل، MUD‌ها، و اتاق‌های گفتگو هستند‏.‏ در موارد آخری مانند؛ گفتگوی بین دو غریبه در خیابان یا گفتگوهای اتاق‌های چت، نیازی به ثبت ندارد‏.‏

با گذشت زمان، تفاوت‌های موجود بین فضای واقعی و فضای مجازی پیچیده و مبهم تر شده و‌ خواهد شد.

به عنوان مثال؛ بحث‌های سنگین و مشوش کننده جولین دیبل (Julian Dibbell) درخصوص تجاوز در فضای مجازی (Rape in Cyberspace) سال 1996 یا دوناتDonath، بررسی‌هویت و فریبکاری در جوامع مجازی سال 1999 را به عنوان شواهد این امر در نظر گرفته، مطالعه کنید‏‏.‏

 این امر می تواند امکان بررسی دست آورد‌های جامعه واقعی را به عنوان محور اصلی به ما بدهد. بررسی گرایش‌ها و طرز تلقی‌های مورخان معاصر نشان می دهد که آنها در آینده نزدیک به پدیده‌ اجتماعی اینترنت و فضای ارتباطی بیشتر از مطالعه نشریات و آثار اندیشمندان در آن علاقمند می‌شوند.

‏سال‌ها قبل فکر می‌کردم؛ "تأثیر دراز مدت اینترنت بر دانش، میزان‌ کیفیت، کمیت و تنوع منابع اطلاعاتی دیجیتالی را افزایش می‌دهد."‏ در صورتی که، بوضوح مشخص است که اکثریت اطلاعات موجود در وب، عملاً برای جامعه علمی‌ امروز کاربردی ندارد.

نمی‌توان تسهیلات و امکاناتی را که ‌ابزارهای دیجیتالی‌برای چاپ و انتشار مطالب فراهم کرده‌اند، انکار کرد. چرا ‌که دستگاه‌های چاپ موجود توانایی انجام چنین کار‌هایی را نداشته و نخواهند داشت.

به عنوان مثال؛ می‌توان به طیف وسیعی از اطلاعات (تصویری و صوتی)، ساختارها (پایگاه داده‌ها) در قالب یک کار علمی، توزیع اطلاعات و مطالب در سطح گسترده و تحلیل مجدد و همزمان اطلاعات موجود برای پژوهش‌های علمی‌ و ... اشاره کرد.

وقتی از اندیشمند در خصوص مزایای این گونه تسهیلات و امکانات سوال می‌شود،‏ می‌گویند؛ عامه مردم، موسسه‌های عمومی‌و خصوصی و بخصوص طراحان و صاحبان صفحه‌های وب‌، همگی مجموعه‌ای از مکانیزم تهیه و توزیع اطلاعات را تشکیل می‌دهند.

از نگاه آنها اینترنت فضایی است که افراد در آن می‌توانند با سایر کاربران دور و نزدیک ارتباط برقرار کرده و تعامل کنند‏.‏

مطالعه زندگی در اینترنت
شری ترکل (Sherry Turkle) یکی از نویسندگان و پژوهشگران حوزه فضای مجازی، در زمینه‌ی مطالعات کلاسیک اینترنت، در مقاله "زندگی در صفحه‌ نمایش"  (Life on the Screen) به فضای اجتماعی اینترنت پرداخته است‏.‏

مقاله او روایت فردی است که زندگی خود را وقف فضای مجازی اینترنت کرده‌ است. این شخص مانند بازیگران بالماسکه یا کارناوال‌ها (منظور نقاب یا ماسک‌های‌که بازیگران در آن مراسم به چهره می‌زنند)، در متن ناهنجار و انحرافات فضای مجازی به دنبال نوعی زندگی برای خود می‌گردد تا از زندگی واقعی دور شود. در طول زمان هم کم کم وابسته و جذب آن می‌شود.

‏در سمینار بزرگداشت دانشجویان فارغ‌التحصیل ‌هاتی، HATII در دانشگاه گلاسکو، تقریبا دو سال پیش من و تعدادی از دانشجویانم تجربه‌ ترکل را تکرار کردیم و آزمایش جدیدی در مورد هویت، جنسیت، قومیت و ارتباط انجام دادیم‏.

با اینکه آزمایش‌ها یکسان بودند‏، ولی نتایج حاصله با گذشت زمان متفاوت بود.

پایان تحقیق، زمانی ‌که نتایج دو سال آزمایش را با پژوهش ترکل مقایسه کردیم، با یک سری متغیر مواجه شدیم. متغیرهایی که نشان‌گر پویایی اینترنت، منابع اطلاعاتی، روش‌های کاربری متفاوت و کنش‌های کاربران است‏.‏

مطالعه و تحقیقات ترکل مانند بسیاری از مطالعات اینترنتی به متنی تاریخی تبدیل شده است.‌ چرا که در آن پدیده‌ سیال، لحظه‌ تاریخی را به چنگ آورده است‏.

‏این پژوهش یک پژوهش مردم نگارانه در تاریخ اینترنت است‏.‏ تحقیقات مردم نگاری بر روی اینترنت بسیار ارزشمند خواهد بود. چرا که خود روشی برای ثبت و فهم کنش‌های اجتماعی و فضایی است که این فناوری به ارمغان آورده است‏.‏

از نظر اندیشمندان‌ مردم نگاری تنها راه بررسی همه جانبه فرهنگ مجازی و جوامع اینترنت محور است. این روش می‌تواند در تحقیقات اینترنتی بسیار سودمند باشد.

آنچه را که ترکل و دانشجویانم برای پژوهش‌های اینترنتی در نظر گرفته بودند، مواردی است که به شما امکان می‌دهد، تا در صورت علاقمندی، تجربه‌های نظیر تجربه‌های آنها را تکرار کنید.

مواردی چون؛

1. محتوا  (مطالب)

2. تبادل‌های علمی، چرا که این پیوند‌ها و تبادل‌ها مطالب زیادی در خصوص نوع نگرش مردم، اندیشمندان معاصر، نهادها و مؤسسه‌های علمی‌را دراختیار ما می‌گذارد.

3. تعامل در اینترنت یا خود وب

4. ارتباط مستقیم با محیط شبکه محور

5. شیوه‌های دسترسی و ثبت تغییرات آنها (مانند؛ حرکت از فضای "متن محور" به فضای "تصور محور"

6. برداشت‌هایی از نحوه کاربری، مانند صورت جلسه‌های جامع که فرد را قادر می‌سازد تا در تعاملات کاربر محور پاسخگو باشد و یا اینکه در قالب توالی تصویری.

7. نمونه‌هایی از سخت‌افزارها یا اطلاعات کافی برای امکان‌ کپی برداری از آن

8. و کاربری نرم‌افزارهای ‌مختلف‏

برای تحقق این منظور نیاز به ایجاد موارد زیر داریم:

• مکانیسم‌های که کار مستندسازی شخصی یا خود مستندسازی را تسهیل ‌کنند. و نیز بافتی که در آن امکان ایجاد فرا داده‌های (Metadata- مجموعه گسترده ای از اطلاعات در باره کاربرد اطلاعات) لازم را برای حفظ اطلاعات در شکل رایج و کاربردی آنها میسر ‌سازد.

• منابع بزرگ و مشترک اطلاعاتی

•  فضاهای مجازی

• امکان استفاده همزمان از اطلاعات

محتوا، بافت و پردازش چیست؟
بروستر کال (Brewster Kahle) گزارش کرد که در سال 1996 حدود 50 میلیون صفحه‌ وب و بطور متوسط  هر صفحه برای 75 روز آنلاین و فعال بود.

این تعداد صفحه‌ در نوامبر سال 2000 به یک میلیارد رسید. و مارس سال 2001، حدود سه میلیارد صفحه وب در اینترنت وجود داشت‏.
‏
البته دست یافتن به آمار دقیق و حفظ آنها بسیار مشکل است‏.‏ زیرا بسیاری از اسناد و منابع وبی تحت برنامه‌های فایر وال‌ها (Firewalls) و پس وردهای (کلمات عبور) سایت‌ها پشتیبانی می‌شوند و برای دسترسی به آنها نیاز به عضویت و  کلمه عبور است.

برخی از منابع به عنوان رکورد در پایگاه داده‌ها ثبت شده‌اند و تعدادی نیز در فایل‌هایی قرار دارند که موتورهای جستجو به آنها دسترسی ندارند‏.‏ در واقع هیچ راهی وجود ندارد که بتوان تمام اطلاعات این اقیانوس بی کران را ارزیابی یا آنها را برای آیندگان حفظ کرد‏.

در گذشته نیازی به اینکه همه چیز را حفظ کنیم، یا اینکه برای حفظ آنها وارد بحث و استدلال شویم، وجود نداشت. اما در حال حاضر برخی از آرشیو‌سازان با حفظ این اسناد موافق نبوده و آن را یک اشتباه می‌دانند.

به نظر آنها بخش‌های‌ در این فرهنگ "سایبر یا وب"، به عنوان مثال وب سایت‌ها "مبتذل" و مستهجن وجود دارند که اصلا نیازی به حفظ آنها برای آیندگان نیست.

با تمام این توضیحات باید اعتراف کرد که حفظ تمام مطالب و محتوای وب هم کار آسانی نیست. چرا که‌این مسئله بارزترین مظهر انفجار اطلاعات در بیست و پنج سال گذشته است‏.

‏برای مثال؛ به گزارش جونز (Jones) یک شرکت بزرگ در سال 1995 حدود 258 میلیون صفحه اطلاعات از قبیل؛ راهنمای کالا، قیمت‌ها و اوراق تجاری در روی اینترنت داشت‏.

اما هیچ ‌یک از آن اطلاعات را نتوانستند؛ برای آیندگان حفظ کنند. به عبارت دیگر تعداد اندکی از شرکت‌ها خواهان حفظ اطلاعات یا حتی توانایی حفظ و آرشیو اطلاعاتشان برای آیندگان را دارند‏.

‏تعدادی از شرکت ها که خواهان ذخیره سازی اطلاعات بودند، به منظور حصول اطمینان از روش‌ حفظ اطلاعات "ضروری" استفاده کرده اند‏.‏

این مسئله که چه اطلاعاتی ارزش نگهداری دارند؟ اینکه چه اطلاعاتی برای جامعه آینده مفید است؟ و یا برای پرهیز از انتقال "تنگ‌‌نظری فرهنگی" به‌ آینده چه راهکاری وجود دارد؟ همواره مطرح بوده و جای بحث دارد.

در بیشتر کشورها، مؤسسه‌های ملی و خصوصی در حال عکس گرفتن از وب هستند(به نوعی مستند سازی وب می‌کنند). با این وجود این پروژه‌ها تاکنون هیچ روش منسجمی ‌برای مستندسازی، حفظ، دسترسی مجدد و انتخاب اطلاعات ارائه نداده است‏.‏

بسیاری از این پروژه‌ها به منظور "آرشیو محتوا وب" از روش‌های متفاوتی استفاده می‌کنند‏.‏ برخی دیگر مانند کولتراو (Kulturarw) سوئدی تلاش می‌کنند تا تمام سایت‌های درون یک حوزه را جمع‌آوری کنند‏.‏

حال آن‌که افراد دیگری نظیر پاندورا (Pandora) استرالیایی از مجموعه‌ای از معیارهای انتخابی که توسط متخصصان بر اساس موضوع تعریف شده‌ است، استفاده می‌کنند‏.

قسمت دوم