بی‌خوابی خطرناک‌تر است یا قرص خواب؟ | برای درمان بی‌خوابی چه کنیم؟

همشهری‌آنلاین - پروانه بندپی: خیلی از افراد - پیر و جوان - دچار مشکلات خواب هستند و این روزها خیلی از بلاگرها و حتی بعضی متخصصان مغز و اعصاب را در اینستاگرام می‌بینیم که می‌گویند «چرا بی‌خوابی را تحمل می‌کنید؟ بی‌خوابی عوارض زیادی برای مغز و ذهن دارد. ملاتونین مصرف کنید و خواب‌تان را تنظیم کنید.» اما سوال اینجا است که آیا واقعاً می‌توان ملاتونین یا سایر قرص‌های خواب را خودسرانه مصرف کرد؟ آیا این داروها مشکل بی‌خوابی را کاملا برطرف می‌کنند یا مکمل محسوب می‌شوند؟ اصلا مشکل افرادی که بی‌خوابی دارند چیست و آیا قابل درمان است؟

درباره این موضوع مهم گفتگویی با دکتر پانته‌آ آریا، روانپزشک، متخصص اعصاب و روان و فوق تخصص اختلالات خواب انجام داده‌ایم که می‌خوانید.

آیا واقعا خطرات بی‌خوابی بیشتر از مضرات قرص‌های خواب است؟

ببینید این که همکاران ما در فضاهای مختلف از جمله اینستاگرام یا مصاحبه‌ها مطرح می‌کنند که مصرف قرص خواب کم‌خطرتر از بی‌خوابی است، از نظر علمی کاملاً درست است. بی‌خوابی، ریشه بسیاری از بیماری‌هاست؛ می‌تواند طول عمر را کاهش دهد، فرد را مستعد ابتلا به بیماری‌های قلبی‌ و عروقی و خسته و کلافه می‌کند، بر تعاملات اجتماعی، پرخاشگری، تاب‌آوری، خلق‌وخو و اضطراب اثر منفی واضح می‌گذارد. اثراتی که روز بعدش هم کاملاً مشهود است. بیمارانی که سابقه سکته قلبی یا مغزی دارند، اگر در شش ماه اول بعد از سکته دچار بی‌خوابی شوند، خطر بروز سکته قلبی یا مغزیِ دوم در آنها ۳۰ تا ۵۰ درصد افزایش می‌یابد که عدد بسیار مهمی است. در نوجوانان هم بی‌خوابی به‌ شدت بر روی تمرکز و میزان یادگیری‌شان اثر می‌گذارد. بنابراین ما باید بی‌خوابی را درمان کنیم، اما این به آن معنا نیست که برای درمان بی‌خوابی، خودسرانه هر دارویی را مصرف کنیم.

همه بی‌خوابی‌ها نیاز به دارودرمانی و مراجعه به پزشک دارند؟

خیر، بسیاری از بی‌خوابی‌ها نیازی به درمان دارویی ندارند و تنها با اصلاح الگوی خواب و بیداری و تنظیم ریتم شبانه‌روزی و تغییر زمان مصرف داروها برطرف می‌شوند. خیلی از افراد آگاهی کافی درباره بهداشت خواب ندارند و همین مورد کوچک، عامل بروز بی‌خوابی در آنها می‌شود. خیلی از موارد بی‌خوابی‌ هم که ما با آنها مواجه هستیم، حاصل پرخوابی‌های روز هستند. پرخوابی روزانه، خودش عامل بی‌خوابی شبانه است. برخی از انواع بی‌خوابی ممکن است به درمان دارویی کوتاه‌مدت نیاز داشته باشند و برخی دیگر به درمان دارویی بلندمدت. به هر حال، چه با دارو و چه بدون دارو مشکل بی‌خوابی باید درمان شود. چون عوارض بی‌خوابی به‌ مراتب بدتر از مصرف دارو است. درضمن، اگر فردی بیش از یک هفته تا ده روز دچار بی‌خوابی باشد و با درمان‌های خانگی مانند دمنوش‌ها و ... بهبود پیدا نکند و این وضعیت باعث خستگی روزانه، کلافگی و افت عملکردش شود، باید حتما به متخصص خواب مراجعه کند.

ملاتونین که این روزها این همه درباره آن می‌شنویم، دقیقا چیست؟

ملاتونین، یک ترکیب نوروپپتیدی است که به‌ طور طبیعی در خود بدن ترشح می‌شود و اصطلاحاً به آن «هورمون خواب» گفته می‌شود. این هورمون به القای خواب کمک می‌کند و باعث حفظ ریتم شبانه‌روزی می‌شود. به‌ طور طبیعی همه افراد تا قبل از ۶۰ تا ۶۵ سالگی، از حدود ساعت ۷ شب به بعد، سطح ملاتونین به ‌تدریج افزایش پیدا می‌کند و بدن را برای ورود به چرخه خواب آماده می‌کند و اگر فردی کمبود ملاتونین داشته باشد، طبیعی است که فرآیندِ به خواب رفتن برای او با چالش همراه ‌شود.

آیا هرکسی می‌تواند داروی ملاتونین مصرف کند؟

ملاتونین در افرادی که ریتم شبانه‌روزی‌شان به هم ریخته است مثل کسانی که شیفت کاری دارند، افرادی که سفرهای طولانی با تغییر زیاد عرض جغرافیایی دارند و دچار «جت‌لگ» می‌شوند، سالمندانی که بعد از ۶۵ سالگی به ‌طور طبیعی تولید ملاتونین در بدن‌شان کاهش می‌یابد، یا بیمارانی که در بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) بستری هستند و شب و روز برایشان به هم ریخته است، می‌تواند کاربرد محدودی داشته باشد.

همچنین برای نوجوانانی که به دیر خوابیدن و دیر بیدار شدن عادت کرده‌اند یا بعضی جوانان که الگوی خواب نامنظمی دارند، ممکن است مدت کوتاهی ملاتونین تجویز شود تا ریتم خواب‌شان برگردد. اما هیچ فردی وجود ندارد که بگوید بی‌خوابی مزمن داشته و با مصرف ملاتونین درمان شده است. این افراد حتما اختلال در ریتم به خواب رفتن داشته‌اند که ملاتونین توانسته آن ریتم را تا حدی اصلاح کند.

آیا مصرف ملاتونین عوارض هم دارد؟

برای ملاتونین اگرچه عوارض بسیار مهم و شدیدی گزارش نشده، اما می‌تواند بر هورمون‌های جنسی اثر بگذارد، برخی افراد با مصرف ملاتونین دچار سردرد می‌شوند و اساساً مشخص شده که این دارو برای «درمان بی‌خوابی مزمن» بی‌فایده است و کارآیی ندارد.

با این توضیح آیا می‌توان ملاتونین را خودسرانه مصرف کرد؟

هدف از مراجعه به متخصص خواب این است که علت بی‌خوابی مشخص و درمان مناسب انتخاب شود. ممکن است در برخی نسخه‌های ما ملاتونین هم تجویز شود، اما این به معنای آن نیست که هر کسی که دچار بی‌خوابی است، باید به‌ صورت خودسرانه ملاتونین مصرف کند. در بسیاری از موارد، بی‌خوابی قابل درمان است. به‌ خصوص وقتی ریشه آن شناسایی شود.

آیا ملاتونین می‌تواند مشکل بی‌خوابی سالمندان را هم برطرف کند؟

ملاتونین ممکن است در سالمندان تا حدی مفید باشد، اما به این معنا نیست که بی‌خوابی آنها را به‌ طور کامل درمان کند. یکی از شایع‌ترین و مهم‌ترین علل بی‌خوابی در سالمندان، «درد» است و نمی‌توان از ملاتونین انتظار داشت که درد را برطرف کند. در سالمندان گاهی بی‌خوابی فقط به دلیل مصرف برخی داروها است که توسط سایر پزشکان تجویز شده‌اند. برخی داروهای فشار خون، یا بعضی داروهای چربی خون مثل آتروواستاتین باعث ایجاد سندرم پای بی‌قرار و درنتیجه بی‌خوابی شوند. یا برخی داروها باعث دیدن کابوس‌های شدید می‌شوند و خواب را منقطع می‌کنند. در چنین شرایطی قرار نیست داروی اصلی قطع شود. بلکه فقط با تغییر زمان مصرف داروها، تغییر نوع دارو یا اصلاح چیدمان دارویی، مشکل خواب برطرف می‌شود.

آیا دیابت هم می‌تواند باعث مشکل بی‌خوابی فرد مبتلا ‌شود؟

دیابت به‌ خودی‌خود باعث ایجاد بی‌خوابی نمی‌شود. فقط می‌تواند خواب را منقطع کند. بسیاری از افراد دیابتی دچار شب‌ادراری هستند و ممکن است نیمه‌شب بیشتر از یک ‌بار برای رفتن به دستشویی از خواب بیدار شوند. این موضوع باعث قطع شدن خواب و افت کیفیت آن می‌شود. دیابت می‌تواند باعث خواب منقطع شود، اما بی‌خوابی، یکی از انواع اختلالات خواب است و لزوماً با دیابت یکی نیست.

غیر از ملاتونین، مصرف خودسرانه قرص‌های خواب در کشور ما شیوع بالایی دارد. این موضوع آسیب‌زا نیست؟

یکی از مشکلات شایع در کشور ما مصرف سه داروی خواب آلپرازولام، زولپیدم و کولونازپام است؛ مسئله‌ای که ما واقعاً در آن گرفتار شده‌ایم و با چالش‌های جدی مواجه هستیم. بسیاری از جوانان و نوجوانان به مطب مراجعه می‌کنند و می‌گویند که شب‌ها ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی‌گرم زولپیدم مصرف می‌کنند. آلپرازولام چالش جدی ما در سنین بالا است که این افراد را مستعد ابتلا به آلزایمر می‌کند و زولپیدم هم دردسر اصلی ما در گروه سنی جوانان و نوجوانان است.