دیدار صادرکنندگان و تجار با رهبر انقلاب و رئیس‌جمهوری و حضور 7 وزیر‌اقتصادی دولت در نشست‌های بررسی مشکلات و موانع توسعه صادرات غیرنفتی از جمله برنامه‌هایی است که به مناسبت روز ملی صادرات دیده شده است. همچنین مطابق روال هرساله معرفی و تقدیر از 48 صادرکننده نمونه کشور و اهدای تندیس روز ملی صادرات نیز از دیگر برنامه‌های این روز است که به گفته مسئولان 8/20درصد از کل صادرکنندگان نمونه در بخش کشاورزی، 8/68 درصد در بخش صنایع و معادن، 3/8درصد در بخش خدمات و 1/3درصد در حوزه بازرگانی عمومی خواهند بود.
با این وجود، مراسم نمادین امسال روز ملی صادرات در شرایطی برگزار می‌شود که صادرات غیرنفتی کشور متاثر از شرایط رکود حاکم بر اقتصاد جهانی و برخی سیاستگذاری‌های غلط، حال‌و‌روز خوشی ندارد. گرچه مسئولان تا با استناد به آمارهایی که به گفته برخی فعالان این عرصه چندان درست نیز به‌نظر نمی‌رسد، به کاهش 15درصدی صادرات غیرنفتی در سال‌جاری اعتراف و تلاش کرده‌اند تا این کاهش را در سایه رشد چند ساله اخیر صادرات غیرنفتی نسبت به قانون برنامه چهارم توسعه توجیه کنند اما به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، میزان کاهش صادرات غیرنفتی بسیار بیشتر از ارقام اعلام شده توسط وزیر بازرگانی است.
دستیابی به جهش صادراتی و رویای اقتصاد بدون نفت، موضوعی است که در اسناد بالا‌دستی مانند سند چشم‌انداز 20 ساله و قوانین5 ساله توسعه اقتصادی بر آن تاکید شده است. بر این اساس طی سال‌های اخیر همواره مسئولان تجارت خارجی کشور از رشد بیش از چند درصدی صادرات غیرنفتی نسبت به اهداف پیش‌بینی شده در قانون چهارم برنامه توسعه خبر داده‌اند.
این میزان رشد در حالی بارها توسط مسئولان اعلام شده که بسیاری از فعالان عرصه صادرات ارائه چنین ارقامی را ناشی از رشد قیمت نفت و افزایش صادرات فراورده‌های نفتی و میعانات گازی در سال‌های نخست قانون برنامه چهارم تلقی کرده و نسبت به آمار و ارقام ارائه شده از رشد صادرات غیرنفتی واقعی تردید داشتند.
وقوع بحران مالی و رکود حاکم بر اقتصاد جهانی که کاهش شدید قیمت نفت و فراورده‌های نفتی را به‌دنبال داشت فرصتی برای راستی آزمایی رشد واقعی صادرات غیرنفتی بود. وقوع این بحران در شرایطی که پیش از این بسیاری از صادرکنندگان بارها نسبت به ناکارآمدی سیاست‌ها و مشوق‌های صادراتی در نظر گرفته شده برای افزایش قدرت رقابت‌پذیری خود در بازارهای هدف صادراتی هشدار داده و خواستار چاره‌اندیشی اساسی برای ماندگاری در بازارهای هدف بودند، وضعیت واقعی صادرات غیرنفتی کشور را بهتر نمایان ساخت.
این در حالی بود که با وقوع بحران مالی جهانی، بسیاری از کارشناسان اقتصادی نسبت به آثار زیانبار این بحران بر صادرات کالاهای غیرنفتی و فراورده‌های نفتی، پتروشیمی و میعانات گازی هشدار داده و خواستار چاره‌اندیشی برای حمایت اصولی از صادرکنندگان کشور شدند اما دست‌اندرکاران بخش بازرگانی همانند بسیاری دیگر از مسئولان اقتصادی کشور بر تاثیر حداقلی این بحران بر بخش صادرات به‌دلیل شرایط خاص اقتصادی کشور تاکید داشتند.
اما کاهش تقاضا و صادرات برخی اقلام عمده صادراتی کشور مانند فرش، محصولات کشاورزی و فراورده‌های نفتی موجب شد تا اکنون در آستانه روز ملی صادرات، وزیر جدید بازرگانی به کاهش 15درصدی صادرات غیرنفتی کشور در 6ماهه نخست امسال نسبت به‌مدت مشابه سال قبل اعتراف کند؛ گرچه بنابر برخی آمار اعلام‌شده در 5 ماهه نخست امسال نسبت به‌مدت مشابه سال قبل صادرات مجموعه اقلام پتروشیمی، نفت و گاز از نظر ارزش، 51درصد کاهش داشته است.
15درصد یا بیشتر؟!
تکیه رئیس پیشین سازمان توسعه تجارت ایران بر مسند وزارت بازرگانی موجب شد تا مهدی غضنفری در نخستین نشست خبری خود، تنها به فاصله 2 هفته مانده به روز ملی صادرات ناچار به اعتراف به کاهش 15درصدی صادرات غیرنفتی کشور شود.
با این روند وزیر بازرگانی در نخستین نشست خبری خود با خبرنگاران از کاهش ١٥درصدی صادرات ایران در 6 ماه نخست امسال نسبت به‌مدت مشابه سال گذشته خبر داد. با وجود این وی مدعی شد عددها به تنهایی گویای هیچ مفهومی نبوده و از افزایش 7 درصدی صادرات سایر کالاها به جز پتروشیمی و میعانات گازی ابراز خرسندی کرد.
غضنفری با استناد به آمار گمرک ایران در مورد عملکرد تجارت دوره شش‌ماهه نخست امسال، می‌گوید: در 6 ماه نخست امسال ٤/١١ میلیارد دلار صادرات غیرنفتی داشتیم که این رقم در مدت مشابه سال گذشته ٤/١٣ میلیارد دلار بوده و متأسفم که امروز باید بگویم که ١٥ درصد صادرات کاهش یافته است.
وی می‌افزاید: همچنین در این مدت ٧/٢٣ میلیارد دلار واردات داشته‌ایم که این رقم در مدت مشابه سال گذشته ٣٠ میلیارد دلار بوده و براین اساس ٢١درصد کاهش واردات رخ داده است. چون واردات ما بیشتر از صادرات کاهش داشته نسبت‌های ما نیز بهتر شده است اما عددها به تنهایی گویای هیچ مفهومی نیستند مگر اینکه براساس یک تئوری تجاری در این مورد سخن گفته شود.وزیر بازرگانی در تشریح علت این کاهش نیز چنین می‌گوید: بر خلاف سال‌های قبل از بحران امسال کاهش قیمت‌های جهانی را شاهد بوده‌ایم که این امر در کاهش قیمت کالاهای صادراتی نیز وجود داشته است.
اگر کالاهای صادراتی را به 3گروه میعانات گازی، محصولات پتروشیمی و سایر کالاها تقسیم کنیم در میعانات گازی حدود ٣٠ درصد کاهش داشتیم که ناشی از کاهش قیمت نفت بود. در محصولات پتروشیمی هم این‌گونه است و ارزش‌ها کاهش یافته اما در سایر کالاها به جز پتروشیمی و میعانات گازی 7 درصد افزایش داشته‌ایم.
با وجود این، صادرات در6 ماه نخست امسال نسبت به‌مدت مشابه سال قبل از نظر وزن ١٨ درصد افزایش داشته است. یادمان نرود موضوع انتخابات و التهابات پس از آن را که به گفته فعالان اقتصادی، این موضوع بر صادرات تاثیر داشته است.وی برای چندمین بار به تحقق میزان صادرات در برنامه چهارم اشاره کرده و می‌افزاید: کل هدف برنامه چهارم تا 6ماه نخست اول امسال ٥/٤٦ میلیارد دلار بود که در این ٥٤ ماه ٣/٦٦میلیارد دلار بدون احتساب میعانات گازی و با احتساب میعانات گازی ١/٨٣ میلیارد دلار محقق شده است. در سال ٨٨ نیز برنامه، ٨/١٢ میلیارد دلار صادرات انتظار داشت که آنچه در6 ماه نخست امسال عمل شده با احتساب میعانات گازی ٤/١١ و بدون احتساب آن نزدیک به ٩ میلیارد دلار بوده و این نشان می‌دهد که همین الان ١٤٠ درصد برنامه سالانه محقق شده است.
کاهش بیش از 15 درصدی
با این وجود یک عضو اتاق بازرگانی، صنایع و معادن تهران کاهش ارزش صادرات در 6ماه نخست امسال را بیش از 15درصد اعلام شده توسط مسئولان و حدود 25 درصد با احتساب کاهش ارزش دلار نسبت به یورو و پول‌های دیگر دانسته و پیش‌بینی کرده است روند صعودی صادرات ایران حداقل 8ماه دیگر آغاز شود.
جمشید عدالتیان درباره کاهش ارزش صادرات کشورمان در چند ماه اخیر می‌گوید: یک عامل مؤثر در این زمینه مسائل ناشی از اقتصاد جهانی است. در همین موقع از سال گذشته افت اقتصادی جهان شروع شده بود و بسیاری از تجار و دست‌اندرکاران و فعالان اقتصادی هم اعلام کرده بودند که به‌دلیل بحرانی که به‌وجود آمده نه در ایران بلکه در همه کشورهای جهان چون اقتصاد جهانی تعدیل شده، صادرات آنها کاهش می‌یابد. با کاهش تقاضا برای بسیاری از کالاها در دنیا در مورد کالاهای غیرنفتی هم انتظار می‌رفت که از سال گذشته قیمت این کالاها روند نزولی داشته باشند.
وی با اشاره به کاهش 15درصدی ارزش صادرات در نیمه نخست امسال نسبت به‌مدت مشابه سال گذشته که توسط مسئولان اعلام شده است، می‌افزاید: این به این معناست که ارزش تنی هم در سطح جهانی کاهش یافته و قیمت‌ها نیز کاهش یافته است. البته اگر برحسب یورو محاسبه شود، کاهش بیش از 15 درصد است. چرا که دلار در مقابل یورو و پول‌های دیگر تا حدود 10درصد نیز پایین آمده که اگر این میزان باشد و کاهش ارزش دلار نسبت به پول‌های دیگر محاسبه شود، کاهش صادرات حدود 25 درصد خواهد شد.
این فعال بخش خصوصی در مورد اقدامات و برنامه‌های دولت نیز گفت: در سال گذشته دولت 8کمیسیون برای بررسی اثرات بحران جهانی اقتصاد تشکیل داد اما مثل اینکه این کمیسیون‌ها مطلوب کار نکردند، همچنین از وزارت بازرگانی درخواست تهیه یک بسته حمایتی کرده بودیم که به آن توجه نشد!
تداوم رکود صادرات
یک عضو دیگر اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران نیز با اشاره به افت صادرات در چند ماه اخیر، پیش‌بینی کرده است که این روند ادامه پیدا کند و در پایان سال، کاهش بیش از 15درصدی نسبت به‌مدت مشابه در سال 87 اتفاق خواهد افتاد.
پدرام سلطانی، در مورد کاهش ارزش صادرات ایران در مقابل افزایش میزان صادرات در چند ماه اخیر می‌گوید: ترکیب کالاهای صادراتی ما بیشتر به نفع فراورده‌های پایه مواداولیه و محصولات فراوری نشده است. این کالاها بخشی از ریشه نفتی و بخشی هم از ریشه معدن هستند که در یک سال گذشته پس از شروع بحران اقتصاد جهانی قیمت‌های آنها در بازارهای بین‌المللی به‌شدت افت کرده است.
وی می‌افزاید: اگر 6 ماهه نخست امسال را با مدت مشابه در سال گذشته مقایسه کنیم، قیمت‌ها در بازارهای جهانی تقریبا حداکثر تا 60 درصد قیمت‌های 6ماه مشابه سال قبل هستند. به همین جهت آمار ارزشی، با وجود افزایش وزنی ما، افت را نشان می‌دهد. این موضوعی قابل پیش‌بینی بود که در اواخر سال گذشته نیز اعلام کرده بودم پیش‌بینی می‌شود کاهش 20 درصدی در صادرات کشور در سال آینده رخ بدهد و به‌نظر می‌رسد در همان حد، ما کاهش داشته‌ایم.این عضو اتاق تهران با پیش‌بینی ادامه روند صادرات در ماه‌های آتی می‌گوید: کماکان پیش‌بینی می‌کنم این افت ادامه پیدا خواهد کرد؛ یعنی در محدوده بین 15 تا 20درصد، ما افت را در مقایسه با سال قبل خواهیم داشت.
البته هر چه به پایان سال نزدیک شویم این میزان افت تا حدی شاید کمتر شود به‌دلیل اینکه ما در 6 ماه دوم سال گذشته افت بسیار شدیدی در صادرات داشتیم اما در6 ماه دوم امسال در مقایسه با مدت مشابه در سال 87، فعلا به‌نظر می‌رسد اوضاع مناسب‌تر است. با این وجود وی معتقد است که گرچه امکان دارد این افت در6 ماه دوم قدری ترمیم شود اما در پایان سال آمار کل صادرات سال 88 نسبت به سال 87 از افت حداقل 10 تا 15 درصدی برخوردار خواهد بود.
ضعف ماندگاری در بازارهای هدف با وجود تاثیر بحران مالی جهان بر کاهش صادرات غیرنفتی، صادرات کالاهای ایرانی به سایر نقاط جهان با مشکلات ساختاری عدیده‌ای نیز همراه است. ضعف ماندگاری در بازارهای هدف، موجب شده است تا کالاهای صادراتی کشورمان با سپری شدن مدت‌زمانی به‌تدریج جایگاه خود در بازارهای هدف را از دست دهند. موضوعی که در کاهش صادرات کالاهایی مانند فرش دستباف، خشکبار، پسته و برخی دیگر از محصولات کشاورزی مصداق داشته است.
بابک افقهی، رئیس‌کل جدید سازمان توسعه تجارت ایران از این موضوع به‌عنوان صادرات پایدار یاد کرده و می‌گوید: لازمه پایداری صادرات توجه به دو موضوع مهم ماندگاری در بازارهای هدف و جدا بودن از منابع نفتی و تجدید‌ناپذیر است اما در چند سال اخیر کالاهای ایرانی ماندگاری آنچنانی در بازارهای هدف نداشتند.
مشکلات مطرح در زمینه بازاریابی کالاهای صادراتی، ضعف تبلیغات و سرمایه‌گذاری کشورهای رقیب برای در اختیارگرفتن بازار کالاهای صادراتی کشورمان از جمله موضوعاتی است که طی سال‌های اخیر بارها توسط متولیان بخش صادرات وعده داده شده اما با وجود برخی اقدامات صورت‌گرفته هنوز توفیق چندانی در این زمینه حاصل نشده است.
صادرات به روایت گمرک
تازه‌ترین آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران نیز نشان می‌دهد ارزش صادرات غیرنفتی در6 ماهه نخست امسال بدون احتساب میعانات گازی از نظر وزن 20/ 19 درصد افزایش و به لحاظ ارزش 15/10درصد کاهش داشته است.
بنابراین گزارش، در مدت یاد‌شده بدون احتساب میعانات گازی 8 میلیارد و 978 میلیون دلار انواع کالا صادر شد که وزن این میزان کالای صادراتی 20میلیون و 500 هزار تن بود. صادرات غیرنفتی در این مدت با احتساب میعانات گازی به 25میلیون و 131 هزار و 100تن و به ارزش 11 میلیارد و 375 میلیون و 590 هزار دلار رسید که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از نظر وزن 25/21 درصد افزایش و به لحاظ ارزش 15/15 درصد کاهش داشت.
در 6ماهه نخست امسال سهم میعانات گازی از کل ارزش صادرات غیرنفتی 08/21 درصد و سهم محصولات پتروشیمی 96/27 درصد بوده است. همچنین در مدت یاد‌شده 96/50 درصد از ارزش کل صادرات غیرنفتی نیز به سایر کالاها اختصاص داشته است. در این مدت صادرات میعانات گازی و محصولات پتروشیمی از نظر وزن به‌ترتیب 24/31 و 15/22 درصد افزایش داشت، اما ارزش صادرات این کالاها به‌ترتیب با 78/29 درصد و 46/30 درصد کاهش همراه بود.
تاثیر رونق واردات بر کاهش صادرات
رونق روز افزون واردات برخی محصولات کشاورزی و صنعتی نیز از جمله موضوعاتی است که در کاهش صادرات غیرنفتی کشور تاثیر داشته است. مشکلات ایجاد شده در مسیر صادرات کالاهای غیرنفتی موجب شده است تا امروزه بسیاری از صادرکنندگان دیروز به‌دلیل سودآوری و رونق بازار واردات، به واردکنندگانی تبدیل شوند که حتی بیش از نیاز داخلی کشور به محصولات مختلف، نسبت به واردات اقدام می‌کنند آثار این امر را در واردات برخی محصولات کشاورزی مانند برنج و میوه و مرکبات به خوبی می‌توان مشاهده کرد.
مطابق آمار گمرک 6ماهه نخست امسال 23 میلیون و 122 هزار و 390 تن انواع کالا به ارزش 23 میلیارد و 668میلیون و 940 هزار دلار وارد کشور شده و واردات کشورمان در این مدت در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از نظر وزن 88/10 درصد افزایش و به لحاظ ارزش با کاهش 78/20 درصدی همراه بوده است.
بر این اساس، افقهی یکی از برنامه‌های سازمان توسعه تجارت را مدیریت واردات دانسته و می‌گوید: با سوءاستفاده‌کنندگان از فضای باز تجاری ایران برخورد خواهیم کرد و به‌زودی برگ برچسب ایران کد برای کالاهای وارداتی را الزامی می‌کنیم به این معنا که طی یک برنامه زمانبندی مشخص نسبت به الزام کالاهای وارداتی و صادراتی به برچسب ایران کد اقدام خواهیم کرد و کالاهایی که این برچسب را نداشته باشند قاچاق محسوب شده و گمرک نیز اجازه ترخیص کالاهای بدون ایران کد را نخواهد داد.
رئیس‌کل سازمان توسعه تجارت ایران می‌افزاید: در این راستا هماهنگی‌های لازم با گمرک جمهوری اسلامی انجام شده و درصدد هستیم زمانبندی اجرای این طرح را با تعامل با دستگاه‌های اجرایی تدوین کنیم. باید از مزیت واردات در مقابل صادرات بهره گرفت چرا که در چند سال گذشته واردکنندگان کالا، صادرات خود را کاهش داده‌اند و فعال شدن این امتیاز می‌تواند خود به هدفمند شدن واردات و کیفی‌شدن کالاهای وارداتی کمک کند.
