آبادی‌های بزرگ و قدیمی این پهنه ری باستان است که از چند قرن گذشته عظمتش را به‌تدریج از دست داده و تهران وارث شهرت و اعتبار آن شده است. تاریخ مسکون شده این جلگه تا زمان مهاجرت اقوام آریایی پیش می‌رود.
پیدا شدن سفال‌های ساده و الوان و ظروف قدیمی در ری و نواحی آن قدمت آبادی‌های آنجا را ثابت می‌کند.حدود سال 1313 خورشیدی در حفاری علمی‌ای که در جنوب کوه چشمه علی در شمال بقعه ابن بابویه در پهنه شهر ری انجام شد ظروف سفالین نقش دار و سفال‌های منقش و بسیار جالب از حدود 6هزار تا 4هزارسال قبل کشف و معلوم شد که در آن پهنه مردمی متمدن می‌زیسته‌اند و این آثار به آنها تعلق دارد.ری که اکنون آثار بازمانده آن در 6کیلومتری جنوب‌شرقی تهران به چشم می‌خورد از نظر قدمت با نینوا و بابل هم عهد بوده و از نظر عظمت از مهم‌ترین بلاد سده‌های نخستین اسلامی است.جز بغداد و نیشابور، شهری با آن قابل رقابت نبود. شهری که باید آن را بحق مادر تهران دانست.
در «برهان قاطع» آمده است:« ری به فتح اول و سکون ثانی، نام شهری است در عراق (عراق عجم) و نام شاهزاده‌ای هم بوده است. گویند او را برادری بود که راز نام داشت. هر دو به اتفاق شهری بنا کردند. در تسمیه آن با هم نزاع کردند تا به نام خود هر کنند. بزرگان آن زمان برای دفع نزاع شهر را به نام ری و اهل شهر را به نام راز گذاشتند و اکنون اهل شهر را رازی و شهر را ری می‌گویند.»
شهر گردشگری تهران
شهرری جنوبی‌ترین منطقه شهری با جمعیت 800هزارمترنفر و وسعت 40 کیلومتر مربع داخل محدوده شهری و 242 کیلومتر مربع حریم بوده و همچنین این منطقه دارای 5 ناحیه داخل محدوده و 2ناحیه خارج محدوده و 21 محله است. شهرری دارای 35 اثر تاریخی است که حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، ابن بابویه، برج طغرل، آتشکده ری، دژ رشکان، چشمه علی، باروی ری و نقش برجسته آن از شاخص‌ترین آنهاست.
همچنین با توجه به خیل عظیم زائران و مسافران زیارتی شهرری که سالانه به 10میلیون نفر می‌رسد، شهرری هشتمین شهری است که به‌عنوان شهر نمونه انتخاب شد و این موضوع برای توسعه گردشگری این شهر به‌خصوص گردشگری مذهبی حائز اهمیت است و زوار حضرت عبدالعظیم(ع) چهره‌ای تاریخی – مذهبی به این منطقه بخشیده و آن را نسبت به سایر مناطق تهران متفاوت ساخته است. ری بخشی از تکامل و فرهنگ در سرزمین ایران است و به‌علت ویژگی‌های جغرافیایی خود هیچ‌گاه از بین نرفته اما بی رونق شده است.
و علاوه بر این ویژگی‌های منحصر، جایگاه این منطقه از نظر فضای شهری نیز بسیار شاخص است و به‌عنوان عنصر اصلی و انسجام‌بخش فضای شهر تهران به شمار می‌آید و دسترسی مناسب با توجه به عبور کمربندی تهران (آزادگان) از شمال منطقه و نیز وجود ایستگاه‌های فعال مترو و امکان ارتباط سریع با مرکز تهران و سایر نقاط اصلی آن نیز از دیگر ویژگی‌های شهرری است.
پیشینه تاریخی ری
بسیاری از مورخان، بنای نخستین این شهر را به شیث بن آدم و گروهی به شاهان اساطیری باستان از جمله به هوشنگ پیشدادی فرزند کیومرث و بعضی نیز به «روی» یا «رازی» فرزندان نوح نسبت داده‌اند.
قدیمی‌ترین آثار مکشوفه در ری متعلق به هزاره ششم است که آثار این دوره از چشمه علی در شمال ری توسط اریک اشمیت در سالهای 1936-1934 از این تپه به دست آمده و مربوط به دوران نوسنگی است.
علاوه بر آن در بیشتر محوطه‌های باستانی دشت ری از جمله در تپه ارگ و باروی ری ، یافته‌های سفالینه‌های خاکستری صیقل یافته و ظریف مربوط به دوره آهن و اواخر هزاره اول است که نشانگر اهمیت این منطقه از نقطه نظر روشن شدن ارتباط با شرق و غرب و تعیین چگونگی یا تاثیر وجود مردمان تازه وارد به فلات مرکزی است.علی برزگر، کارشناس باستان‌شناسی و مسئول آموزش معاونت فرهنگی – اجتماعی شهرداری شهرری در این باره می‌گوید: شهرری در زمان‌های گذشته یکی از باشکوه‌ترین شهرهای اسلامی بود و اوج شکوه و عظمت آن را باید در دوران سلجوقی از قرن ۱۱ تا ۱۳ میلادی جست‌وجو کرد.
با حمله مغول، ری تخریب شد و به‌تدریج استحکامات، مساجد، کاخ‌ها و خانه‌های زیبای این شهر به خاکریزها و تپه‌های کوچک مسطح تبدیل شد و با گذشت 600سال، بخش اعظم پایتخت سلجوقی زیر این تپه‌ها پنهان شد. آنچه امروز از محدوده بافت تاریخی ری برجای مانده است، به 3بخش تقسیم می‌شود؛ ارگ یا شهر شاهی ری، دیوار اصلی برج و باروی ری یا دیوار دوم و گورستان‌های شهر ری.
ارگ در حقیقت ادامه یک بنای دفاعی بنا شده روی قلعه و دژ شمالی رشکان بوده که تاسیسات گوناگونی داشته است. این بنا از سنگ ساخته شده بود و از وضعیت امنیتی- حفاظتی طبیعی کوه نیز بهره می‌برد. اکنون بخش محدودی از باروی جنوبی و شرقی ارگ باقی مانده است و در جنوب‌غربی آن نیز کارخانه گلیسیرین قرار دارد. این دیوار مانند باروی اصلی ری از چینه و خشت ساخته شده و دارای برج‌های پشتیبان است.
برزگر در ادامه ری را با قدمتی 7هزار ساله و با نشانه‌های تمدنی درخشان چون تپه چشمه‌علی به‌عنوان شاخص فرهنگی مهمی در منطقه دانست و یادآور شد: ری شهر مهم مذهبی زرتشتیان بوده و یکی از مراکز مهم تربیت مغان و موبدان زرتشتی محسوب می‌شده است. نام این شهر در کتاب‌های مذهبی زرتشتیان، «رغه» ذکر شده و در کتاب‌های تاریخی یکی از شهرهای بزرگ دولت ماد بوده است. از اهمیت این شهر در دوران هخامنشیان است که نام آن در سنگ نبشته بیستون به‌صورت «رگا» در کتیبه‌ای از داریوش هخامنشی به 3 زبان آمده است. ری در زمان سلوکیان در پی ویرانی در اثر زلزله شدید، دوباره آباد شد.
دروازه‌های ری
شهرری از زمان‌های بسیار دور از سویی مرکز تجارت و معبر بازرگانان و قافله‌ها و بازار تبادل کالاهای مختلف بوده و از سوی دیگر به سبب آبادی، شهرت، اعتبار و عظمت، نظر جهانداران مختلف را جلب کرد.
به همین سبب در چهار طرف آن دروازه‌های آبادی وجود داشت. در دوره اسلامی نیز که شهر جدید احداث شد دروازه‌هایی آهنین تهیه کردند. نام دروازه‌های ری در کتاب‌های «المسالک و الممالک» و «صوره الارض» و «معجم البلدان» آمده است؛ مثل دروازه‌های کوهکین، باطان، در مصلحگاه، دروازه آهنین و... .
بافت تاریخی شهرری و جایگاه مقابر در معماری
محله‌های مهم ری عبارتند از: محله‌های باطان، پالانگران، دررشقان، در شهرستان، در عابس، درکنده، مصلحگاه، زامهران کلاهدوزان، مهدی‌آباد، ساری ایلات و فخرآباد.
در سالهای گذشته باروی اصلی شهرری در قسمت غربی توسط اداره میراث فرهنگی استان تهران مرمت شد. به اعتقاد کارشناسان میراث فرهنگی، بافت تاریخی شهرری در اصل نه بافتی مسکونی با قدمتی تاریخی بلکه شماری از آثار باستانی و محوطه‌های باستان شناختی است که با توسعه بافت شهری جدید ری ارتباط مستقیم دارد. بنابراین آشکار است که در اجرای هرگونه طرح حفاظت و احیا باید ابتدا ماهیت و چگونگی این بافت، مطالعه و شناسایی شود.
محدوده بافت تاریخی ری براساس محله‌های امروزی چنین است: از شمال به جاده کمربندی تهران، از جنوب به جاده کمربندی شهرری از شرق به کوه‌های سیمان شهرری و از غرب به خیابان شهید رجایی. علی برزگر درخصوص اینکه مقابر، جایگاه اصلی و کهن خود را به‌تدریج در معماری از دست داده است یادآور شد: جایگاه مقابر به‌خصوص امامزاده‌ها در حیات اجتماعی مذهبی ایران تاکنون ادامه داشته است.
امروزه این نوع بناها بیشترین بناهایی هستند که برای انجام مراسم مذهبی، زیارت و... درون شهر‌ها و روستاها و در قلب مردم به حیات خود ادامه داده است. بدیهی است که در منطقه شهرری به تاسی از سایر مناطق اسلامی آرامگاه‌هایی ایجاد شده است. این کارشناس اظهار کرد: بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناختی که در سده اخیر در شهرری صورت گرفته بیشتر مربوط به دوران پیش از تاریخ و بعد از آن به دوره تاریخی محدود بوده است و باید گفت بناهای آرامگاهی ری در دوره اسلامی همچنان مهجور بوده و مورد بررسی قرار نگرفته است و همین مسئله سبب شده تا از بناهای آرامگاهی منطقه اطلاعات ناچیزی داشته باشیم.
به‌طور کلی در تقسیم‌بندی مقابر دوره اسلامی شهرری می‌توان آنها را به 2گروه آرامگاه‌های مذهبی (بقعه بی‌بی شهربانو، بقعه بی‌بی زبیده، امامزاده عبدالله، امامزاده هادی، بقعه ابن بابویه) و آرامگاه‌های غیرمذهبی (برج نقاره‌خانه، برج طغرل) تقسیم کرد. همچنین مقابر شهر ری را از نظر فرم و ریخت‌شناسی می‌توان به گروه‌های مقابر برجی‌شکل (برج طغرل، برج نقاره خانه) و مقابر چهارضلعی گنبددار (بقعه جوانمرد قصاب، بقعه ابن بابویه، امامزاده هادی) و مقابری که در آنها حرم اصلی بنا به وسیله ایوان‌ها و رواق و طاق‌نماهایی که در جوانب و متصل و توأم با بقعه اصلی ساخته و محصور شده‌اند مانند بقعه بی‌بی شهربانو، بقعه بی‌بی زبیده و امامزاده عبدالله تقسیم کرد
