یکی از این احکام اعتکاف است که باید با اصول و قواعد خاص برگزار شود و فردی که معتکف می‌شود باید اصولی را رعایت کند تا به پالایش روحی و روانی برسد
حجت‌الاسلام محمدعلی لیالی محقق و پژوهشگر مسائل دینی در گفت‌و گو با همشهری جمعه به ابعاد مختلف این فریضه عبادی می‌پردازد
-
اسلام دینی همه جانبه‌نگر است و به ابعاد متعدد زندگی انسان‌ها توجه دارد. این ابعاد اجتماعی احکام اسلامی را چگونه می‌توان تحلیل کرد؟
ما معتقدیم که دین اسلام از جامعیتی برخوردار است که سایر ادیان از آن جامعیت برخوردار نیستند، اسلام به همه ابعاد و زوایای زندگی انسان از زوایایی فردی، جزیی و عبادی تا زوایایی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی توجه دارد، به عبارت دیگر فرامین دین اسلام، احکام اسلام، تکالیف اسلام و حقوق اسلامی از احکام فردی جزیی و عبادی گرفته تا احکام اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را در بر می‌گیرد و آن چیزی را که صالحان برای اصلاح برروی زمین و حاکمیت و حکومت نیاز دارد به آنها جواب داده است.
- مهم‌ترین کارکردهای احکام اسلام در اجتماع چیست؟
اگر ما نگاهی به قرآن، روایات، نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه، متون دینی و معارف دینی در عرصه‌های سیاست، اجتماع، اقتصاد، فرهنگ و مانند آنها بیندازیم متوجه می‌شویم که کارکردهای اجتماعی اسلام بسیار است
مولفه‌هایی که با تاکید بر اعتدال، میانه‌روی و برخاسته از مفاهیم و معارفی همانند امر به معروف و نهی از منکر، مفاهیمی مثل جهاد، دفاع، شهادت، ایثار و از خود گذشتگی، کمک به همنوعان، کمک به فقرا، بینوایان، محرومین، مساکین، مستمندان و مسائل اجتماعی همانند ازدواج، نظام خانواده، نظام آموزش و پرورش، نظام تعلیم و تربیت و نظام حقوقی اعم از حقوق فردی تا حقوق شهروندی، خانوادگی، تا حقوق حاکمیت و حکومت، همگی بخش‌هایی از کارکردهای احکام اجتماعی اسلام است.
- اگر یک فرایند تاریخی را در نظر بگیریم، در چه دورانی به احکام اسلامی بیشتر توجه شده است و در چه دورانی به این احکام کمتر توجه شده است؟
احکام اسلامی مجموعه‌ای از تکالیف نظام‌مند است که به همه ابعاد وجودی آن توجه شده است، طبیعتاً پیامبری که حکومت، نظامات حقوقی و روابط بین‌المللی تشکیل داد و آن چیزی را که نیاز بشر از نیازهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است توجه کرد، به این نظامات عنایت کافی داشته است.
ممکن است در گذر زمان نسبت به برخی از احکام اجتماعی اسلام غفلت شده باشد. ما معتقدیم به همه تعالیم اسلام عمل نشده است و راز عقب‌ماندگی جوامع اسلامی در دوره‌هایی از تاریخ غفلت از همین تعالیم قرآن و پیامبر(ص) و اهل بیت است. هویت اسلامی ما باید سازگار با تعالیم قرآن، اهل بیت و پیامبر باشد و اگر جایی جامعه اسلامی دچار غفلت و کاستی‌هاست مطمئن باشید به بخشی از تعالیم قرآن و اهل بیت عمل نشده است. در این مسیر عالمان و اندیشمندان باید تلاش کنند
مجموعه قوانین را از قرآن و متون دینی و تعالیم پیامبر(ص) استخراج کنند و کاستی‌های نظامات حقوقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را، براساس تعالیم پیامبر(ص) جبران کنند.
- یکی از احکام جالب اسلام که جنبه‌های اجتماعی و دینی می‌تواند داشته باشد، اعتکاف است. اعتکاف در ماه رجب انجام می‌گیرد. به اعتقاد شما بیشترین فضیلت ماه رجب در چیست؟
ماه رجب، ماه عبادت و بندگی خداوند است، این ماه مقدمه ماه شعبان و ماه شعبان مقدمه ماه رمضان است و در بعضی روایات گفته‌اند این ماه ماه امیرالمومنین(ع) است و از این بابت به ماه امامت و ولایت معروف است. برخی نیز گفته‌اند این ماه، ماه بعثت، رسالت و نبوت است، زیرا مبعث پیامبر نیز در این ماه است. در بعضی از روایات است که در فردای روز قیامت خداوند و ملائک ندا می‌دهند که کجایند کسانی که رجب را درک کردند.
- همان‌طوری که گفتیم یکی از اعمالی که در این ماه مورد تاکید قرار گرفته است اعتکاف است، در نگاهی به گذشته و حال،اعتکاف معمولا در چه شریطی برگزار می‌شد؟
در بحث اعتکاف در قرآن کریم اینگونه بیان شده است که ابتدا حضرت ابراهیم، حضرت مریم و زکریا از معتکفان بودند و اعتکاف انجام می‌دادند، شرط اعتکاف این است که انسان در مکان خاصی همانند مسجد اقامت گزیند و روزه‌داری کند، جالب است که اعتکاف زمان خاصی ندارد انسان هر زمان که در این محدوده سه روزه تا 10 روزه می‌تواند قصد اعتکاف کند.
اما در زمان پیامبر 10 روز آخر ماه مبارک رمضان به اعتکاف می‌نشستند و در حال حاضر نیز برخی از مومنین و بزرگان 10 روز آخر ماه رمضان را به اعتکاف می‌نشینند. اما مرسوم این است که در روزهای 15-14-13 ماه رجب مردم به اعتکاف می‌نشینند.
- به نظر شما در دنیای امروز، مهم‌ترین انگیزه افراد برای حضور در مراسم اعتکاف چیست؟
معمولا جوانان ما به اعتکاف آشنا هستند. ممکن است علت توجه به اعتکاف از سوی آنان انگیزه‌هایی مثل عبادت، خودسازی و محاسبه باشد. زیرا انسان سه روز از محیط اجتماع و از فضایی که در آن است دور می‌شود. انگیزه دیگر این است که اعتکاف یک عبادت جمعی است و عبادت فردی نیست.
در این زمان می‌توان در کنار دوستان دیگر به عبادت پرداخت. دیگری توجه به معنویت، اخلاق و عبادت است. جوانان ما تشنه اخلاق و عبادت هستند. البته انگیزه‌های دیگر می‌تواند تصفیه روح، درون، صفای باطن، صفای معنوی، آشتی با خداوند، دوری از شیاطین، توبه، استغفار و به دست آوردن رحمت و رضوان الهی باشد.
- با نگاهی به آثار فردی دین اسلام، مهم‌ترین اثرات فردی اعتکاف برای جامعه را چه می‌دانید؟
اعتکاف دارای اثرات فردی فراوان است که از جمله اثرات فردی اعتکاف پالایش و پیرایش روح و روان آدمی است. کسی که دست به اعتکاف می‌زند روح و روان خود را مورد آلایش و پالایش قرار می‌دهد و به صفای باطن می‌رسد. اعتکاف سبب می‌شود که اخلاص و ایمان در افراد تقویت شود و انسان به خلوص معنوی برسد، زیرا در فرد با نوعی محاسبه و بازنگری به خودسازی می‌پردازد و بسیاری از رذایل را از خود دور می‌کند.
- مهم‌ترین اثرات اجتماعی چنین عبادتی در جامعه چیست؟
اعتکاف اصلاح جامعه است. نوعی تزریق معنویت به جامعه است. ماه رجب نوعی دوری از ظلم و تعدی است.جامعه در این ماه و با اعتکاف معنوی می‌شود، و همین گرایش به معنویت؛ اخلاق و گرایش به مکارم اخلاقی و بسیاری دیگر از ویژگی‌ها و اثرات اجتماعی را به دنبال دارد. در واقع با این برنامه‌ها نوعی سبقت و مسابقه توسط افراد به‌خصوص جوانان برای کسب فضایل معنوی انجام می‌شود.
- همانطور که اشاره کردید، اعتکاف یعنی پالایش درونی. اما این آثار چگونه ماندگار خواهد شد؟
اصل این است که انسان اثرات معنوی را برای آینده نگه دارد و اگر انسان آن را نگه ندارد خسران کرده است. در مواردی بسیاری از ارزش‌های مادی و معنوی به‌دست انسان می‌آید و اما در اثر غفلت انسان از دست می‌رود، هم این است که اگر انسان کسب فضیلت می‌کند آن فضیلت را برای خود نگه دارد و هر کس که اهل دل و رحمت است، قطعاً در نگهداری سرمایه‌های معنوی خودش تلاش می‌کند.
اثرات معنوی عباداتی مانند اعتکاف برای افرار جامعه به خوبی تبیین شده است؟
اسلام به عنوان مجموعه‌ای از فرآیند نظام‌های حقوقی، اخلاقی و اجتماعی است. به تبع آن، مناسبات اجتماعی محتاج تبیین از طرف مربیان است. نکته‌ای که باید در تبیین احکام دینی به آن توجه شود عنایت به زیبایی‌های دین است.
ما محتاج تبیین زیبایی‌های دین هستیم. اگر نگاه زیبا شناختی و زیباشناسی نسبت به زوایای فردی و اجتماعی دین داشته باشیم و نسل جوان را با این جنبه آشنا کنیم، آنها هم با نگاه زیباشناختی از گزاره‌های دینی استفاده خواهند کرد، و این خیلی خوب است. نسل جوان باید بیشتر با زوایا و زیبایی‌های دین، کارکردهای دین، جامعیت و ماهیت آن آشنا شوند.
- یعنی زوایای دین با زبان خاص برای افراد و جوانان گفته شود؟
امروز اگر کاستی‌هایی در زمینه تبیین دین وجود دارد از بیان کنندگان و مبلغان دین است نه جوانان. باید به این نکته توجه داشته باشیم که جامعه ما تشنه و محتاج معارف دین است و باید معارف دین را با زبان نسل امروز با منطق و استدلال و با گفتمانی که نسل جوان به آن نیازمند است بیان کنیم. قطعاً دل‌های شیفته و تشنه جوان آن معارف را خواهد پذیرفت.
همشهری جمعه
