به گزارش همشهری آنلاین، همان طور که پیش‌تر گفته شد موزه بلدیه قرار است در این ساختمان (که در شهرداری تهران به عنوان پروژه «خانه‌شهر» شناخته می‌شود) تأسیس شود. اینجا عمارت بلدیه است؛ عمارتی تازه‌ساز که در مکانی که صد سال قبل، عمارت بلدیه اصلی ساخته شده بود، ساخته شده تا بار دیگر نقش هویت‌بخشی به میدان امام خمینی(ره) را بازی کند.
بحث بازسازی میدان امام (ره) و ساختمان‌های تخریب‌شده اطراف آن از سال ۱۳۸۰ در شهرداری منطقه ۱۲ تهران عنوان شد و طرح اولیه ساماندهی میدان با ساخت عمارت بلدیه در شمال آن و تلگرافخانه در جنوب در همین سال نوشته شد؛ اما طرح تا سال ۱۳۹۲ جلو نرفت و از این سال بعد از نامه‌نگاری و پیگیری‌های بسیار در دستور کار شهرداری قرار گرفت و از سال ۱۳۹۵ بازسازی میدان و ساخت عمارت آغاز شد و امروز با جدیت بیشتری پیگیری می‌شود. به این بهانه در ادامه مروری کرده‌ایم بر سیر تحول میدان امام خمینی(ره) (و ساختمان‌های تاریخی‌اش) و ماجرا را از آغاز تا امروز برایتان گفته‌ایم.
سیر تحولات میدان توپخانه در دوران قاجار
در سال ۱۲۳۰ هجری شمسی (۱۲۶۷ هجری قمری)، هنگامی که به دستور ناصرالدین‌شاه و امیرکبیر قلعه ارگ تعمیر می‌شد، میدانگاه جنوبی آن هم بازسازی شد و به عملکرد نظامی تغییر کاربری داد و میدان توپخانه نامیده شد. این میدان چهارده سال به همین نام خوانده می‌شد.
در سال ۱۲۴۴ هجری شمسی، میدان توپخانه جدید در شمال محدوده تهران آن روزها ساخته شد و توپها و توپچی‌ها به آنجا منتقل شدند. نام میدان توپخانه قدیم به باغ گلشن تغییر کرد و مردم به آن، باغ‌میدان می‌گفتند؛ همان میدانی که بعدها به میدان ارگ معروف شد. ساخت میدان توپخانه جدید به محمد ابراهیم‌خان معمارباشی واگذار شد. او در شمال و جنوب و غرب میدان که شکلی مستطیل داشت و طول آن در جهت شرقی-غربی قرار گرفته بود، حجره‌ها و انبارهای دوطبقه‌ای ساخت که در طبقه پایین توپها را نگهداری می‌کردند و طبقه بالا محل سکونت توپچی‌ها بود. ساخت این میدان ده سال به طول انجامید. ابعاد میدان ۲۲۰ در ۱۱۰ متر و نسبت طول و عرض آن ۲ به ۱ بود. در وسط میدان حوض آبی جای داشت که در دوران‌های مختلف دچار تغییرات زیادی شد.
میدان توپخانه فضایی محصور بود و با شش خیابان و شش دروازه با محیط بیرونی خود ارتباط برقرار میکرد. این شش خیابان، تا امروز هم وجود دارند و موقعیت آن‌ها تغییر چندانی نکرده است.
در قدیمی‌ترین عکس موجود از میدان توپخانه، بدنه شمالی و قسمتی از بدنه شرقی میدان دیده می‌شود. در این دوره نمای میدان آجری و فاقد هر گونه تزئینات است. حوض وسط میدان در ساده‌ترین شکل خود قرار دارد و دور تا دور آن میله‌های کوتاهی که با زنجیر با طناب به یکدیگر متصل شده‌اند، وجود دارد و اثری از درخت در میدان دیده نمی‌شود.
سیر تحولات میدان توپخانه در دوره پهلوی اول
دوره دوم تغییر شکل میدان مصادف است با تغییرات عمده و اساسی در ساختار حکومتی کشور و پیدایش الگوهای جدید در شهرسازی و معماری. در این دوره نام میدان توپخانه به میدان سپه تغییر کرد و کاربری و چهره میدان هم کاملاً دگرگون شد.
بدنه‌های چهارگانه میدان و دروازه‌های آن تخریب و به جای آن ساختمان‌های جدید احداث شد. ساختمان بلدیه (شهرداری) در شمال میدان به روایتی به دست «نیکلای مارکف»، معمار برجسته ایرانی-گرجستانی ساخته شد و ساختمان تلگرافخانه در جنوب میدان با معماری کاملاً متفاوتی شکل گرفت. عمارت بانک شاهی در بدنه شرقی میدان تخریب شد و به جای آن ساختمان بانک بازرگانی ساخته شد.
در دوره دوم، ساختار یکپارچه میدان از بین رفت و میدان دیگر از الگویی منسجم و کلی پیروی نکرد. در شکل عناصر تشکیل‌دهنده میدان، از سبک‌های متنوع استفاده شد. بعضی از این عناصر (مثل ساختمان شهرداری و بانک بازرگانی) با الهام از معماری پیش از اسلام و اصطلاحاً به سبک ملی ساخته شدند.
بعضی هم با تأثیر گرفتن از معماری قرن نوزدهم اروپا شکل گرفتند (مانند ساختمان تلگرافخانه در جنوب میدان) و گروه آخر در قالب معماری مدرن احداث شدند (مانند ساختمان لستر در غرب میدان). در این دوره برای اولین بار اتومبیل در میدان حضور پیدا کرد، در نتیجه میدان و خیابان‌های متصل به آن براساس حرکت سواره طراحی شدند. میدان توپخانه در اواخر سلطنت رضاشاه، به عنوان فضای شهری بسیار مهمی عمل میکرد و فعالیت و زندگی در آن جریان داشت.
سیر تحولات میدان توپخانه در دوره پهلوی دوم
میدان توپخانه تا اواخر دوره پهلوی اول با آنکه دیگر یکپارچه نبود، اما هنوز شکلی منسجم و تعریف‌شده داشت و تا پایان دهه ۳۰ به همان شکل باقی ماند. اما در اوایل دهه ۱۳۴۰، با تخریب ساختمان شهرداری در شمال و ساختمان تلگرافخانه در جنوب میدان، چهره میدان کاملاً دگرگون شد. زمینی که ساختمان شهرداری بر آن احداث شده بود، به عنوان فضای باز مورد استفاده قرار گرفت و پس از آن، مدتی به عنوان پارکینگ اتومبیل‌ها عمل میکرد.
در نتیجه بدنه مربوط به ساختمان‌های کوچه واقع در ضلع شمالی آن (موسوم به کوچه پشت شهرداری) که مجموعه‌ای بود از بناهای ناهماهنگ، به بدنه شمالی میدان تبدیل شد و هویت میدان کاملاً دچار اغتشاش شد. در ضلع جنوبی میدان ساختمان جدید مخابرات شکل گرفت که ساختمانی مرتفع بود و معماری آن هیچ سنخیتی با عناصر سابق میدان نداشت. بعضی تهران‌شناسان این مقطع را دوران انحطاط فضاهای شهری تهران و دوره زوال میدان توپخانه می‌دانند.
به زعم آن‌ها میدان سپه (توپخانه) با توجه به ابعاد جدید شهر و تعدد مراکز فعالیت و تجارت و توسعه و پراکندگی بخش‌های اداری، اهمیت خود را از دست داد و به دلیل بی‌توجهی به هویت و طراحی فضاهای شهری و فقدان ضوابط در زمینه ساخت‌وساز و نگهداری این گونه فضاهای باارزش شهری، ارزش کالبدی و فضایی آن از میان رفت. تنها ساختمان‌هایی که از گذشته باقی مانده‌اند، ساختمان بانک تجارت (بانک بازرگانی) در شرق میدان و ساختمان موزه در شمال‌غربی میدان است.
سیر تحولات میدان توپخانه پس از انقلاب اسلامی
در اواخر دوره پهلوی چهره میدان توپخانه با تخریب بعضی از عناصر ارزشمند آن کاملاً به هم خورد و پس از انقلاب اسلامی این روند همچنان ادامه داشت. بخش شمالی میدان محل پایانه اتوبوسرانی شرکت واحد شد و همین مسئله باعث شده که میدان به یک گره ترافیکی تبدیل شود. ساختمان‌های گوشه جنوب‌غربی میدان برای احداث ایستگاه مترو تخریب شدند و با این اقدام در واقع آخرین ضربه بر پیکره این میدان ارزشمند وارد شد.
در این دوره میدان دیگر نه نقش یک میدان حکومتی را دارد، نه مرکز تجمع ساختمان‌ها و اداره‌های مهم دولتی و نه یک میدان تجاری است. چرا که بناهای تجاری‌ای که در میدان قرار گرفته بودند، اهمیت و قدرت زیادی نداشتند. این کسب‌وکارها که هنوز هم در حال فعالیت هستند، عمدتاً شامل خرده‌فروشان لوازم الکتریکی‌اند که در ضلع شمالی میدان قرار دارند. پس با این حساب پیش‌بینی می‌شود که بازسازی میدان سبب شود بار دیگر میدان امام، هویت گمشده خود را بیابد.
نظر شما