جشنواره‌ای که همه‌ساله در ایام دهه‌فجر و در هنگامه جشن‌های پیروزی انقلاب برگزار می‌شود و اهمیت جایگاه سینما به‌عنوان یکی از دستاوردهای انقلاب را موکد می‌کند. جشنواره فیلم فجر با وجود تمام فرازونشیب‌هایی که طی این سال‌ها سپری کرده، همچنان حسی نوستالژیک را برای اهالی سینما به ارمغان می‌آورد.
گفت‌وگو با دبیر این جشنواره پیرامون سازوکارهای اعمال‌شده، می‌تواند این حس نوستالژیک را با درک شرایط موجود عجین کند. مجید شاه‌حسینی، مدیرعامل بنیاد سینمایی فارابی و دبیر بیستوهفتمین جشنواره فیلم‌فجر، در گفت‌وگو با همشهری از «تفاوت»های جشنواره امسال می‌گوید؛ تفاوت‌هایی که به جشنواره فرم و محتوایی متفاوت بخشیده است.
- در شرایطی که چند روزی از آغاز بیستوهفتمین جشنواره فیلم فجر می‌گذرد، آیا جشنواره امسال را می‌توانیم آینه تمام‌نمای سینمای ایران بنامیم؛ آینه‌ای که هم ظرفیت‌های سینمای ما را نمایان کند و هم کاستی‌های آن را؟ به‌نظر شما اساساً این تلقی از جشنواره درست است که آن را عصاره سینمای ایران بنامیم؟
دوستانی که من را می‌شناسند، می‌دانند که احساسی سخن نمی‌گویم و می‌کوشم دقیق و مستند مباحث خود را سامان دهم؛ بنابراین در استخدام واژگان هم از الگوی افراط یا تفریط یا اغراق دوری می‌کنم. آن تعبیری که من پیشتر در باب این جشنواره به کار بردم، این بود: «رنگین‌کمانی از سینمای ایران». ما در این جشنواره رنگین‌کمانی از تولیدات سینمای ایران را شاهد هستیم و در این امر تردیدی نیست. از نسل‌های مختلف دست‌اندرکاران سینما، در جشنواره 27 حضور دارند؛ از نسل اول سینماگران که سابقه‌شان به پیش از دوره انقلاب بازمی‌گردد یا از کسانی که از نخستین سال‌های بعد از انقلاب شروع به فیلمسازی کرده‌اند تا کسانی که طی دهه‌های بعدی و از دهه80 به این سو، به خانواده سینمای ایران پیوسته‌اند.
این شمول سنی و نسلی، مضاعف بر تنوع موضوعات فیلم‌ها در این جشنواره و افزون بر کیفیت فیلم‌های حاضر در آن، جملگی نشان از جشنواره‌ای متفاوت دارد تا جایی که هیئت انتخاب ما وقتی که آثار را ارزیابی می‌کرد، از غنای فیلم‌های امسال «شگفت‌زده» بود. انتخاب تعدادی اثر از میان این مجموعه نیز کار دشواری بود که قریب به 34 روز به طول انجامید. همه اینها حاکی از آن است که جشنواره امسال، قطعاً جشنواره متفاوت، متنوع و جذابی است که در آن رنگین‌کمان سینمای ایران را شاهد خواهیم بود.
اما این گزاره «آینه تمام‌نما» که شما به کار بردید، من در ترکیبش نوعی «آرمان‌گرایی مطلق» حس می‌کنم؛ یعنی اینکه ما به نقطه مطلوب رسیده‌ایم و اوجی بوده که باید به‌دست می‌آورده‌ایم اما من به‌عنوان یک فرد آرمان‌گرا هیچ‌وقت نمی‌پسندم که در ذهنم این امر نقش ببندد که به تمامی اهداف رسیده‌ام و تصورم این است که سینمای ما با همه پیشرفت محتوایی و ساختاری که در تولیدات امسال به‌‌نمایش گذاشته هنوز به نقطه آرمانی نرسیده است. این تصور که همه‌چیز مطلوب است ما را از کمال‌گرایی بازمی‌دارد؛ بنابراین سخن من این است که فیلم‌های امسال جشنواره قطعاً قابل‌اعتنا و ارزشمند هستند و از تنوع موضوعات و تکثر اسامی مشهور و شناخته‌شده در سینما و کیفیت قابل‌قبولی برخوردار هستند.
- منظور شما از کیفیت، مطلوبیت تکنیکال است یا غنای محتوا؟
هر دوی این وجوه در جشنواره امسال وجود دارد که نشان می‌دهد ما جشنواره متفاوتی را داریم که شاید طی 10سال اخیر بی‌نظیر و طی سنوات جشنواره، کم‌نظیر محسوب می‌شود. من امیدوارم مردم که قضاوت‌کنندگان اصلی در مورد عملکرد ما هستند، پس از مشاهده آثار، قضاوت مشابهی با ما داشته باشند.
- آقای شاه‌حسینی! یکی از سیاست‌های اعلام‌شده از سوی معاونت سینمایی ارشاد این بوده است که تولیدات فاخر و ارزشمند فزونی یابد که به‌طور مشخص اثر «ملک سلیمان» یکی از نمونه‌های این رویکرد محسوب می‌شود؛ برخی از اهالی سینما اما معتقدند و به عبارت دقیق‌تر این شبهه را وارد می‌کنند که آیا ساخت فیلم‌های حجیم و پرخرج گرهی از سینمای ایران می‌گشاید و اینکه تمام بودجه به‌سمت فیلم‌های خاصی برود و به بیان عامیانه بقیه سرشان بی‌کلاه بماند، واقعاً کمک به سینما محسوب می‌شود؟
من این شبهه را وارد نمی‌دانم. البته خودتان هم اشاره داشتید که «شبهه» است. ببینید! پروژه‌های فاخر سینمای ایران بودجه فیلم‌های معمولی و ارزشمند دیگری که دارند در سینما تولید می‌شوند را به خود اختصاص نمی‌‌دهند. بودجه پروژه‌های فاخر در سینمای ایران، بودجه مجزایی است و اگر ما آنها را تولید نکنیم، این امر بدان معنا نیست که مجلس محترم، اجازه می‌دهد که ما آنها را در زمینه دیگری هزینه کنیم. به‌هر حال اهداف فرهنگی‌ای برای سینمای ایران ترسیم می‌شود و افق فرهنگی آن افقی است که ما طبق آن قرار است برنامه‌سازی کنیم. در عین‌حال این‌طور نیست که بودجه‌های مختلف به هم تنه بزنند؛ هر کدام در راستای خود برنامه‌سازی می‌کنند اما اگر کسی در اصل پروژه تولید فیلم‌های فاخر تردید دارد، باید گفت امروز سینمای ایران حتی برای «ملی» بودن نیاز دارد که «بین‌المللی» باشد یا حداقل در حد آسیا عرض‌اندام کند.
زمانی اگر سؤال می‌شد در آسیا ، 3 کشور صاحب سینما را نام ببرید، می‌گفتند ژاپن، هند و ایران؛ امروز اما اسامی خیلی جدیدی افزوده شده و حداقل ما از منظر تکنیکال از خیلی از کشورها عقب هستیم. ما از کشورهایی عقب هستیم که اساساً نمی‌توان آنها را صاحب سینما دانست. امروز تکنولوژی قسمتی از بار سینما را بر دوش می‌کشد و ما نمی‌توانیم مفتخر باشیم که فیلم‌هایی صرفاً کم‌خرج می‌سازیم که ممکن است موضوعات خوبی داشته باشند. موضوعات خوب باید با ساختار قوی و فناوری روزآمد عرضه شود. البته بضاعت ما این نیست که سالی چند فیلم از این دست بسازیم. براساس بودجه موجود، سالی یک فیلم از این سنخ می‌تواند سهم سینمای ایران باشد.
ان‌شاءالله هنگامی که سینما از حیث بودجه وضع بهتری کسب کرد می‌توان به گسترش ساخت این فیلم‌ها اندیشید. فعلاً اما فیلمنامه16-15 پروژه فاخر در فارابی موجود است و در بخش خصوصی هم کسانی هستند که احیاناً به تولید پروژه‌های فاخر دست بزنند. بنابراین من این دو مدل تولید سینما را مکمل هم می‌دانم، نه معارض با هم. امسال هم با تولید یک پروژه فاخر و کلید‌خوردن پروژه فاخر دیگری برای سال آینده دیدیم که تولیدات سینمای ایران متوقف نشد.
کسانی اما از تعطیلی سینمای ایران و توقف چرخ‌های آن سخن راندند و گفتند به این جشنواره بیشتر از 10 فیلم نخواهد رسید اما این فراوانی تولیدات سینمای ایران در سال جاری با عنایت به اینکه ما زمان ثبت‌نام را جلو آوردیم و فیلم‌هایی که به این زمان نرسیدند از جشنواره امسال بازمی‌مانند و به سال آینده منتقل می‌شوند، حاکی از این است که سینمای ایران «تعطیل» نشده است. درعین حال برکات تولید پروژه‌های فاخر به سایر تولیدات سینمای ایران هم خواهد رسید. برای تولید فیلم «ملک سلیمان» دوربین فیلمبرداری روز دنیا خریداری شد که عملاً این دوربین در تولید ده‌ها فیلم دیگر هم به کار خواهد آمد.
- از سخنان شما نتیجه می‌گیرم که جشنواره فجر امسال چه از حیث تکنیکال و چه از حیث محتوا دگرگونی‌های ماهوی را به خود دیده است؛ بنابراین پرسش من این است که به‌طور مشخص و مصداقی این تحولات چگونه و در چه فرمی حادث شده است؟
من به‌جای دگرگونی از «تفاوت» سخن می‌گویم. تفاوت جشنواره امسال با دوره‌های پیشین در چند محور، قابل بررسی است؛ اول آنکه در جشنواره امسال کسانی فیلم دارند که بعضاً سال‌هاست فیلم نساخته‌اند. امسال فیلمی در جشنواره داریم که فیلمساز آن از سال66 فیلمی را کلید زده و نتوانسته آن را تمام کند اما امسال توانست فیلم خود را به پایان ببرد.
افرادی که به هر دلیلی از جمله مناسبات اقتصادی و فرهنگی سینما، امکان فیلمسازی نداشتند و برخی از آنها حضورشان در سینما قابل‌اعتناست، امسال در جشنواره حاضر هستند و آثار قابل‌قبول و ارزشمندی را به جشنواره عرضه کرده‌اند. در عین‌حال تنوع موضوعی در جشنواره امسال قابل‌توجه است. در سنوات پیشین بعضاً یک موضوع خود را به تعداد زیادی از فیلم‌های جشنواره تحمیل می‌کرد. یک مدت فیلم‌های مدل دختر و پسری و آپارتمانی و یک مدت فیلم‌های فمینیستی و... قالب واحد و محتوای یکسان می‌شد، اما امسال ما از یک تنوع موضوعی جذاب بهره می‌بریم؛ یعنی موضوعات تکراری و شبیه به هم نداریم.
امسال رنگین‌کمان موضوعی‌ای داریم که در صدر آن فیلم‌های دفاع مقدس و بیش از چند فیلم با مضامین ملی و ارزشی وجود دارد و موضوع «انقلاب اسلامی» نیز که مدتی در فیلم‌ها کمتر به آن پرداخته می‌شد، امسال در جشنواره حضور مطلوبی دارد. همین‌طور آثار دینی و اعتقادی و تنوعات دیگری که ذائقه سینمای ما از آن بی‌بهره بود- مانند فیلم‌های روستایی و فیلم‌هایی که لوکیشن آن فقط شهر و آسمانخراش نباشد- هم در جشنواره امسال حضور دارند.
در عین حال ما در جشنواره امسال، فیلم‌هایی را داریم که به نهضت جهانی اسلام توجه دارند و از لوکیشن‌های برون‌مرزی بهره می‌برند. همه اینها یک تنوع موضوعی قابل توجه به جشنواره امسال داده است که قطعا امسال می‌تواند مورد توجه باشد.از سوی دیگر پیشتر عادتی وجود داشت که به علت تاخیر در ثبت‌نام فیلم‌های جشنواره معمولا فیلم‌ها دیر کلید می‌خورد و تولید آنها هم طبعا در فصل زمستان اتفاق می‌افتاد و نتیجتا آثار با دستپاچگی و عجله و بعضا ناتمام به جشنواره می‌رسید و هیئت انتخاب باید در استودیو و لابراتوار آنها را می‌‌دیدند.
این فیلم‌ها هنگام نمایش هم مشکل صداگذاری و افکت داشت. در همین جشنواره فجر سالیان قبل من فیلمی را دیدم که برخی از صحنه‌ها اساسا صدا و افکت صوتی نداشت! این فضای تعجیل که کیفیت‌ها را نازل می‌کرد امسال وجود نداشت، چون ما ثبت‌نام را به جلوتر آورده بودیم و اساسا تولیدها هم از آغاز سال شروع شده بود و ما از فصل بهار تولید داشتیم و برخی فیلم‌ها هم از سال قبل کلید خورده بودند. برخی از فیلم‌های جذاب امسال، آثاری هستند که به جشنواره‌های پارسال نرسیدند و امسال تکمیل شدند... .
- یعنی امسال فیلم نرسیده نداریم و در دقیقه 90 فیلمی نمی‌رسد؟
چرا داریم، که توضیح خواهم داد. اما ما اکنون در حال تولید برای جشنواره آینده هم هستیم. ما برای جشنواره امسال از مهر ماه ثبت نام را شروع کردیم و این اولین سالی بود که در شهریور ماه قوانین جشنواره اعلام شد و پایان زمان رسیدن فیلم‌ها را نیز آذرماه اعلام کردیم که حدود 90درصد فیلم‌ها این ضرب‌الاجل زمانی را رعایت کردند. 10درصد هم فیلم‌های خاص بودند، مانند آثار دفاع مقدس و انقلاب که به نوعی باید اساسا در فصل زمستان تولید می‌شدند یا فیلم‌هایی که پروداکشن عظیم داشتند که روند تولیدشان به طول می‌انجامید. ما برای این سنخ آثار صبر کردیم، اما این امر به این معنا نبود که آنها دیر تولید را شروع کرده بودند.
جنس کار این‌طور بود که باید تا این زمان کارشان ادامه می‌یافت. بنابراین ما امسال فیلم شتابزده تقریبا نداریم. در عین حال به نظرم با اتخاذ سیاست‌های خاص، سینما اکنون از «زمستان زدگی» نجات یافته است. می‌دانید که فصل زمستان ما پاییز سینما بود و در فیلم‌ها از بهار و تابستان کمتر خبری بود، اما با برنامه‌ریزی‌ها این معضل حل شد و محترمانه به فیلم‌هایی هم که به امسال نمی‌رسیدند گفتیم که در سال آینده چشم به راه آنها هستیم. با این وصف من بسیار متاسفم که دوستانی این امر را افت رونق و گرمی بازار جشنواره و منظم‌شدن را ضعف جشنواره دانستند.
در وصیت‌نامه امام(ره) هست که نظم در بی‌نظمی تز خطرناکی است. پس این امر خطرناک است که ما بی‌نظمی را نظم تصور کنیم. امسال جشنواره منظم شد، اما برخی گفتند که شور و التهاب جشنواره کم می‌شود و 10 فیلم بیشتر نمی‌رسند، اما این‌طور نشد و تعداد زیادی از فیلم‌ها به وقت خود رسیدند و تنوع آثار، کار را آنچنان بر هیأت انتخاب سخت کرد که با حسرت از کیفیت بعضی از فیلم‌های اول و دوم یاد می‌کردند که ای کاش جا بود و می‌شد در مسابقه سینمای ایران حاضر باشند. سقف سینمای ملی سال‌ها با 21 فیلم بسته می‌شد، امسال ما 24فیلم در این بخش داریم، اما باز شرمنده فیلم‌هایی هستیم که جا برای پذیرش آنها نیست.
- بحث مهم دیگر، داستان «حذف‌شده‌های» امسال است. من در مقام یک پرسشگر نفیا یا اثباتا در این باب اظهارنظری نمی‌کنم، اما شما به عنوان مسئول جشنواره در این باب چه توضیحات و پاسخی دارید؟
من پاسخ خاصی ندارم و همان جمله روز اول را تکرار می‌کنم. ما در این جشنواره «فیلم حذفی» نداریم. همه این فیلم‌ها طبق یک مکانیزم دقیق و قانونی انتخاب می‌شوند. به این معنا که فیلم‌های دارای مجوز، ثبت نام می‌کنند و بعد توسط یک هیئت محترم انتخاب که تلفیقی از اعضای هیئت نظارت وزارت ارشاد و معاونت سینمایی و همین‌طور گروهی از اعضای محترم صنف سینما هستند، فیلم‌ها بازبینی و انتخاب می‌شوند و فیلم‌های برتری که از لحاظ ساختاری و مضمونی شأنیت حضور در جشنواره فجر را دارند در بخش رقابتی و غیررقابتی طبقه‌بندی می‌شوند و شرکت می‌کنند. طبق این مکانیزم ما فیلم حذفی نداشته‌ایم.
- اما این ابهام وجود دارد که فیلم‌هایی که توسط هیئت انتخاب، انتخاب نشده‌اند، بعدا برای اکران به مشکل برمی‌خورند؟
خیر، این‌طور نیست. زمانی شرط این بود که باید فیلم‌ها برای نمایش عمومی در جشنواره حاضر باشند. جالب این است که برخی از اصحاب سینما از آن دوره با نام «دوره طلایی» یاد می‌کنند و حس نوستالژیک به آن دارند! این امر، شرط آن دوران بود. در حال حاضر چنین تعریفی وجود ندارد. فیلم‌های بسیار زیادی هستند که به علت رقابت فشرده به جشنواره فجر وارد نمی‌شوند... .
- یعنی این فیلم‌ها می‌توانند نیمه اول سال آینده اکران شوند؟
این امر ربطی به جشنواره ندارد. ببینید مقوله‌ای را اداره نظارت و ارزشیابی اعلام کرد که به نظرم از آن سوءتعبیر شد. دوستان ما گفتند، اگر فیلمی از حیث «زمانی» تا مقطع جشنواره تولید شود، صرف‌نظر از اینکه در فجر نمایش داده بشود یا خیر، می‌تواند در نیمه اول سال آینده اکران شود. بنابراین «زمان» قید شده نه «حضور» و اگر فیلمی بعد از «زمان» جشنواره فجر تولید شد، نمایش آن به نیمه دوم سال آینده موکول می‌شود. جشنواره فجر به نوعی تقویم سینمایی ایران است، پس به عنوان یک شاخص زمانی مطرح است نه به عنوان شرط حضور. همه فیلم‌ها این امکان را ندارند که حضور یابند.
- پس هیچ دلیل خاصی برای پذیرفته نشدن فیلم‌ها وجود نداشته است؟
ببینید آنقدر فیلم خوب در موضوع و ساختار وجود داشت که هیئت انتخاب ما تنها مشکلش این بود که ای‌کاش بیشتر می‌توانست انتخاب کند. ظرفیت‌ها کاملا پر شده بود و آنها آرزو داشتند که ای‌کاش فضای بیشتری در جدول رقابت جشنواره وجود داشت که چند اثر دیگر را هم انتخاب کنند. جالب است بدانید که برخی از فیلم‌ها با یک امتیاز تفاوت انتخاب نشدند. ما باید بپذیریم که تعداد سالن‌ها و سانس‌های نمایش و مجال جشنواره محدود است و نمی‌توانیم چنین استقبال و اشتیاقی را که سینمای ایران امسال نشان داد با ظرفیت محدودخود، پاسخگو باشیم.
طبیعی است که از بین 60-50 فیلم، تعداد محدودی می‌توانند وارد مسابقه سینمای ایران شوند. ما حتی بخش ویدئو را به عنوان یک ظرفیت مکمل درنظر داشتیم که آن هم لبریز شد. خیلی‌ها به ما می‌گفتند این بخش زائد است و پر نمی‌شود اما این بخش هم پر شد و قسمتی از ترافیک و بار سینمای ایران را ما به بخش ویدئو منتقل کردیم. یادمان باشد، هر سال تعدادی فیلم ویدئویی به فیلم 35 میلیمتری تبدیل می‌شدند که ما جلوی آن را گرفتیم. هر سال تعداد کثیری فیلم ویدئویی با هزینه گزاف به سینمایی تبدیل می‌شد و با فیلم‌های سینمایی رقابت می‌کرد، اما حضور مستقل بخش ویدئو در جشنواره 27 این فرصت را داد که از بار بخش سینما کم و رقابت گرمی در این بخش حاصل شود. پس امسال ما چیزی به نام «فیلم حذفی» نداریم.
اما هنوز هم حرف و حدیث‌های فراوانی در مورد برخی فیلم‌ها وجود دارد.
نظر خاصی ندارم. آنچه می‌توانم بگویم این است که هر فیلمی که در هیئت انتخاب جشنواره فجر بازبینی شود، نیاز به مجوز اداره کل نظارت و ارزشیابی ارشاد دارد و هر فیلمی که این مجوز را داشته باشد، بالقوه در کمیته انتخاب جشنواره، شأنیت بازبینی دارد و طبعا هر فیلمی که این مجوز را به دست آورد، منطقا این شانس را خواهد داشت، اما فیلم‌هایی بودند که این مجوز را نداشتند و پس از اینکه این مجوز کسب می‌شد، این جایگاه را به دست می‌آوردند که در هیئت انتخاب دیده شوند، آنچه مسلم است اینکه تقدم و تاخر زمانی مهم نیست. هر فیلمی که مجوز اداره کل نظارت را داشته باشد در دبیرخانه جشنواره پذیرفته می‌شود و توسط هیئت انتخاب قابلیت بازبینی دارد، برای هر فیلمی این امکان وجود دارد. پس ما از این قانون در جشنواره 27 تخطی نکرده‌ایم. به همین اعتبار باز هم عرض می‌کنم که ما فیلم حذفی نداشته‌ایم.
