شناسایی ظرفیت‌های بالقوه تولید نفت و گاز کشور و برنامه‌ریزی برای آن از اهمیت خاصی برخوردار است.
بی‌شک فناوری‌های جدید و تجهیزات پیشرفته توان اکتشاف و تولید نفت و گاز کشور را افزایش می‌دهد و این اهمیت همکاری با شرکت‌های بزرگ نفتی را گوشزد می‌کند.
در بخش اکتشاف فعالیت‌های انجام شده پیشرفت‌های قابل توجهی در کشور ایجاد کرده که در نهایت موجب مشخص شدن اولویت بندی برنامه‌های اکتشافی در کشور شده است.
در این زمینه با محمد علی‌زاده محمدی، معاون مدیر امور اکتشاف شرکت ملی نفت گفت‌وگو کرده‌ایم.
- آیا در ایران تنها در جنوب کشور امکان کشف نفت و گاز وجود دارد؟
خیر، زایش نفت و گاز از حوضه‌های رسوبی آغاز می‌شود. آنجایی که موجودات ریز ذره‌بینی، که منشأ نفت و گاز هستند پس از مرگ در کف حوضه‌رسوبی ته‌نشین شده و در مدت میلیون‌ها سال زیر رسوبات فوقانی خود تحت فرآیندهای ژئوشیمیایی به هیدروکربور تبدیل می‌شوند. هیدروکربور تولید شده به داخل رسوبات دارای تخلخل و شکاف که به‌عنوان سنگ مخزن عمل می‌کنند مهاجرت می‌نمایند.
این سنگ‌های مخزن توسط لایه‌های نفوذ‌ناپذیر که به‌صورت سنگ پوشش عمل می‌کنند تجمع پیدا می‌کنند. براساس مطالعات زمین‌شناسی‌محدوده‌های حوضه‌های رسوبی ایران در زمان‌های مختلف زمین‌شناسی که در آنها امکان اکتشاف هیدروکربور وجود دارد مشخص شده است و با نام‌های مختلف نامیده شده‌اند که حوضه‌های رسوبی در نواحی زاگرس- خلیج فارس، ایران مرکزی، کپه داغ و گرگان، عمان، مکران و شرق ایران، مغان، خزر و سواحل آن از حوضه‌های بزرگ و شناخته شده‌اند.
تجمع نفت و گاز در این حوضه‌ها ارتباط مستقیم با حضور سنگ منشاء، سنگ مخزن مستعد در عمق مناسب و سنگ پوشش دارد. عدم‌وجود هر یک از موارد فوق و یا وجود مواردی چون گسترش سنگ‌های آذرین، شرایط غیررسوبی نفوذ گنبد‌های نمکی ایجاد گسل‌ها محیط را برای وجود هیدروکربور نامساعد کرده و منطقه عاری از آن خواهد شد.
- مناطق دارای نفت و گاز با چه نوع عملیاتی شناسایی می‌شود؟
برای انجام فعالیت‌های اکتشافی در نخستین قدم کار‌شناسان بخش نقشه برداری و زمین‌شناسی و ژئوشیمی با مطالعات گسترده این حوضه‌های رسوبی را مورد بررسی قرار می‌دهند. معاونت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران به همین منظور شکل گرفته و براساس برنامه اولویت بندی تعیین شده نواحی مستعد را برای انجام فعالیت‌هایی مانند زمین‌شناسی دقیق، لرزه نگاری و حفاری شناسایی می‌کند.
- آیا تاکنون مناطق مختلف کشور که در آنها عملیات اکتشافی انجام شده اولویت‌بندی شده و حوضه‌هایی که در آنها هیدروکربور یافت می‌شود براساس چه برنامه‌ای توسعه می‌یابند؟
از کل مساحت کشور در خشکی و دریا حدود 900 هزار کیلومتر مربع با درجه اولویت‌های متفاوت (از قوی تا بسیار ضعیف) قابلیت ایجاد نفت و گاز را دارند. در طول مدت 100 سال گذشته فعالیت‌های اکتشافی از نقشه برداری و زمین‌شناسی تا حفاری به مرور در همه حوضه‌های رسوبی کشور انجام شده است. از نظر ما هم اکنون نمی‌توان ناحیه‌ای از حوضه‌های رسوبی مستعد و قابل‌قبولی را در کشور یافت که در آن فعالیت‌های اکتشافی انجام شده باشد.
براساس مطالعات انجام شده تاکنون اولویت بندی مناطق هیدروکربوردار حوضه‌های رسوبی در ایران انجام شده‌است و همه طرح‌های اکتشافی براساس اولویت‌هایی که تعریف شده است، انجام می‌شود.
این اولویت‌ها ازجمله سرمایه‌گذاری در حوضه‌های مشترک است، در صورت شرایط مساوی، اکتشاف نفت یا گاز در مناطقی که با کشورهای همسایه مشترک است در اولویت است.
علاوه براین با توجه به اینکه سرمایه‌گذاری برای اکتشاف در برخی مناطق هزینه بالاتری نسبت به دیگر مناطق دارد به‌طور طبیعی منطقه‌ای که سرمایه‌گذاری کمتری برای عملیات اکتشاف دارد بر منطقه‌ای که سرمایه‌بیشتری را طلب می‌کند در اولویت قرار خواهد گرفت. براین اساس که به‌طور خلاصه توضیح داده شد مناطق دارای ذخایر هیدورکربوری کشور به‌ترتیب دسته بندی شده و برنامه‌های اکتشافی در آنها اجرایی می‌شود.
در عین حال نقشه اولویت سرمایه‌گذاری برای تولید نفت و گاز در کشور تهیه شده و به این ترتیب منطقه نخست سرمایه‌گذاری در ایران برای اکتشاف شامل زاگرس، خلیج فارس و دشت سرخس با مساحت تقریبی 370 هزار کیلومتر مربع می‌شود. پس از این منطقه، منطقه‌مرکزی ایران با مساحت تقریبی 7 هزار کیلومتر مربع قرار دارد.
اولویت‌های سوم تا پنجم نیز شامل بخش‌هایی از ایران مرکزی، زاگرس مرتفع، دریای خزر، کپه داغ، گرگان با مساحت تقریبی 200هزارکیلومتر مربع، مکران و دریای عمان، بخش‌هایی از ایران مرکزی، طبس، سواحل دریای خزر، مغان، کپه داغ مرکزی و شرقی، بینالود و البرز به مساحت تقریبی 220 هزار کیلومتر مربع و بخش‌هایی از ایران مرکزی، تربت جام، جازموریان، زابل به مساحت تقریبی 70 هزار کیلومتر مربع می‌شود.
- برای اکتشاف منابع هیدروکربوری آیا مشارکت خارجی به‌کار گرفته نمی‌شود علاوه براین چه طرح‌های مهمی تابه‌حال به اجرا در‌آمده است؟
مدیریت اکتشاف در سال‌های 1378 تا پایان سال 1386 فعالیت گسترده اکتشافی در همه نواحی مستعد کشور انجام داده که به‌طور کلی می‌توان گفت که همه مناطق مستعد شناسایی شده و برآوردهای لازم در مورد احتمال وجود ذخایر نفتی در آنها انجام شده است. از مهم‌ترین طرح‌هایی که در این مدت اجرایی شده‌است می‌توان به این طرح‌ها اشاره کرد:
حفاری 200هزار و 700 متر بـا به‌کارگیری حدود 9-7 دستگاه حفاری در سال.
انجام 129 هزار و 800 کیلومتر لرزه نگاری دوبعدی.
انجام 9هزار و 200 کیلومترمربع لرزه نگاری 3 بعدی.
برداشت 56 هزار و 800 ایستگاه عملیات غیرلرزه‌ای (ثقل و مغناطیس، ژئوالکتریک، مگنتوتلوریک).
انجام 137 گروه ماه عملیات زمین شناسی در کلیه مناطق هیدروکربوری ایران.
در کنار این عملیات طرح‌های گوناگونی اجرا شده است. از مهم‌ترین آنها؛ طرح بزرگ لرزه‌نگاری در خلیج فارس و دریای عمان با نام فرش ایرانی(2000 pc) با حجم بیش از 120 هزار کیلومتر و هزینه‌ای حدود 100 میلیون دلار بود که به وسیله پیمانکاری از کشور نروژ انجام شد که هزینه اجرای طرح را نیز این شرکت تامین کرد. این طرح از طرح‌های نادر اکتشافی در ایران بوده است.
اجرای این طرح منجر به برداشت لرزه نگاری 2بعدی یکپارچه در سرتاسر دریای عمان و خلیج‌فارس شده است. علاوه بر این اجرای 17طرح مطالعه مشترک با شرکت‌های استات اویل (نروژ)،رپسول(اسپانیا)، ادیسون گاز (ایتالیا)، او‌ام وی (اتریش)، آداکس (سوئیس)، توتال (فرانسه)، شرکت الف(فرانسه)، نورسک هیدرو (نروژ)، بی‌پی(شرکت نفت انگلستان)، سانتوز (استرالیا)، آر‌ای دبیلیو(آلمان)، لوک اویل (روسیه)، اویل سرچ (استرالیا)،ای اف پی (فرانسه) و بی‌سیپ (فرانسه) در خلیج فارس، زاگرس و مغان با هزینه معادل 30 میلیون دلار که توسط شرکت‌های خارجی پرداخت شده است و هم اکنون نیز طرح مطالعه مشترک با یک شرکت خارجی دیگر ادامه دارد.
- در طول 10 سال اخیر چه اکتشاف‌های مهمی صورت گرفته است؟
در طول 10 سال اخیر (86-1377) بیشترین فعالیت‌های اکتشافی جهت کشف نفت و گاز پس از انقلاب اسلامی توسط مدیریت اکتشاف در کشور انجام پذیرفته است به‌طوری که در سال 1999 ایران رتبه اول اکتشاف منابع هیدروکربوری در جهان را کسب کرد.
از میادین کشف شده می‌توان به: میادین گازی: بی‌بی حکیمه( افق خامی) (1376 استان‌های بوشهر، فارس، کهکیلویه و بویر احمد)، زیره (1377 استان بوشهر )، گردان(1377 استان فارس)، تابناک (1378 استان‌های بوشهر، فارس و هرمزگان )، آرش(1379 خلیج فارس و خوزستان)، کرنج (1379 استان خوزستان)، هما (1379 استان فارس)، دی (1380 استان فارس)، مارون (افق خامی) (1380 استان خوزستان)، بینک ( افق خامی) (1381 استان بوشهر)، لاوان (1382 خلیج فارس و هرمزگان)، بلال ( افق دهرم) (1383 خلیج فارس و استان هرمزگان)، کیش (1384 خلیج فارس، هرمزگان)، کوه آسماری (1386 استان خوزستان)، فارسی (1386 خلیج فارس و بوشهر) - سفید‌زاخور (1386 استان فارس)
میدان‌های نفتی: آزادگان(افق‌های مختلف)(1376 استان خوزستان)، چنگوله(1378 استان ایلام)، توسن (1379 خلیج فارس و استان هرمزگان)، منصورآباد (1380 استان خوزستان)، یادآوران (1382 استان خوزستان)، رامین(1383 استان خوزستان)، منصوری (1384 استان خوزستان)، پرنج(1385 استان‌های خوزستان و کهکیلویه و بویراحمد)، شور (1386 استان‌های بوشهر و فارس)، آذر (1385 استان ایلام)، میدان اهواز (خامی) (1385 استان خوزستان)، آب تیمور (خامی) (1385 استان خوزستان) عسلویه شرقی (1387 استان‌های بوشهر و فارس)، هندیجان (1387 استان خوزستان)، جفیر (افق خامی) (1387 استان خوزستان) و اروند (1387 استان خوزستان) اشاره کرد.
- مجموع نفت و گاز کشف شده در این مدت چه میزان بوده است؟
مقدار هیدروکربور مایع درجای کشف شده حدود 5/97 میلیارد بشکه، مقدار هیدروکربور مایع قابل استحصال کشف شده حدود 18 میلیارد و 300 میلیون بشکه، مقدار گاز درجای کشف شده حدود 6000 میلیارد متر مکعب و مقدار گاز قابل استحصال کشف شده حدود 3600 میلیارد متر مکعب است.
- آیا در اکتشاف نفت در کشور به استفاده از سرمایه‌گذاری و فناوری خارجی نیاز داریم؟
یکی از طرح‌های مهمی که در مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت اجرایی شد انجام طرح‌های شناخت و حفاری میادین هیدروکربوری با استفاده از سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی بود. این هدف در مناطقی اجرایی شد که پیچیدگی مخازن در آنها بالا بود. این هدف از سال 1376 اجرا شد و این مدیریت پس از مشخص کردن و تعریف بلوک‌هایی که امکان اکتشاف نفت در آنها وجود دارد و آماده شدن اسناد و مشخصات مناطق این بلوک‌ها و مناطق به‌صورت مناقصه برای اکتشاف و توسعه به شرکت‌های علاقه‌مند عرضه شد. از زمان برگزاری مناقصه این طرح‌ها از سال 1376 تا به امروز قرارداد‌های 14 بلوک اکتشافی مانند اناران، مهر، منیر، فارسی، خرم آباد، کاشان، گرمسار، کوهدشت، ساوه، دانان، مغان، توسن، ایران مهر و فروز به ارزش 5/1 میلیارد دلار با برندگان مناقصه که از کشورهای مختلف خارجی هستند امضا شده و پیمانکاران فعالیت‌های خود را در این بلوک آغاز کرده و یا در حال انجام مراحل آغاز اجرایی آن هستند.
