روزه، از آن جهت که نوعی ارتباط مستقیم با خداوند است، در میان احکام دینی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و بیشترین تأثیر در کمال انسان را داراست. عبادت مناسب‌ترین پاسخ به متعالی‌ترین نیاز روح انسانی است. روزه از ارکان دین اسلام بوده و دارای اثرات فراوان نیز هست. روزه ابعاد گوناگونی دارد و آثار فراوانی از نظر مادی و معنوی در وجود انسان به‌جا می‌گذارد که از همه مهم‌تر بعد اخلاقی و فلسفه تربیتی آن است که در این نوشته به برخی آثار تربیتی و اجتماعی آن اشاره می‌شود.
در حقیقت مهم‌ترین اثر روزه تقویت اراده است این اثر اخلاقی و تربیتی ؛ یعنی به‌دست‌گرفتن زمام نفس سرکش و تسلط بر آن. روزه با محدودیت‌ها و محرومیت‌های موقت خود به روح و جسم انسان توان، قدرت و مقاومت و به‌دنبال آن نور و صفا می‌بخشد. تداوم تمرین مهار‌‌کردن شهوات و تسلط بر آنها به مدت یک ماه، سبب تقویت اراده انسان می‌شود. روزه‌دار می‌تواند رفتارهای صحیح زندگی را بیاموزد و مسئولیت‌ها و وظایف خود را به‌خوبی انجام دهد و با‌انگیزه‌ای برخاسته از ضمیر خود همواره به انجام رفتارهای نیکو ملتزم و متعهد باشد. انسانی که خصلت صبر را در جریان روزه می‌آموزد، سعی می‌کند آن را به جنبه‌های دیگر زندگی خود تعمیم دهد.
تقویت صبر و پایداری
قرآن کریم با این بیان آسمانی، مومنان را به صبر و پایداری سفارش می‌کند: «یا ایها‌الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلاه» (بقره/ 153) مراد از صبر در این آیه شریفه، روزه است. به این ترتیب، فلسفه روزه، تقویت صبر و شکیبایی روحی آدمی است. یکی از عوامل شکست آدمی در برابر دشواری‌های زندگی، اضطراب‌ها، نگرانی‌ها و دلهره‌هاست. در برابر این‌گونه عوامل که ناراحتی روحی و درونی در پی دارد، مقاومت روحی زیاد لازم است و این مقاومت تنها در پرتو نماز و روزه به‌دست خواهد آمد. ریاضت جسمی و روحی در ماه رمضان جامعه اسلامی را آماده می‌کند برای تحمل کمبودها، نارسایی‌ها و مشکلات اقتصادی از یک طرف و از طرف دیگر آمادگی روحی، روانی و ذهنی را در آنان جهت تحمل مشکلات روحی، فکری و فرهنگی ایجاد می‌کند. جوامع اسلامی این نکته بدیهی را باید بپذیرند که رشد و توسعه در گرو صبر، بردباری و نستوهی است. روزه‌‌داری در ماه رمضان، تمرینی برای پیشه‌کردن صبر و بردباری در سایر ماه‌های سال است.
ایجاد روحیه قناعت
فرهنگ اسلام برخلاف مکتب‌های مادی شرق و غرب که دنیا و نعمت‌های مادی را هدف اصلی زندگی بشر می‌دانند، قناعت و ایثار و پرهیز از مادیات را راهی برای رسیدن به تکامل معنوی می‌داند. روزه نیز فریضه‌ای است که مسلمان را از غرقه‌شدن در ماده‌گرایی و حرص برای لذت‌های مادی و تن‌پروری و مصرف می‌رهاند و به او می‌آموزد که به‌اندازه نیاز مصرف کند، قناعت کند، به فکر دیگران باشد و از اسراف و تبذیر بپرهیزد. روزه، به مسلمان می‌آموزد که با کم هم می‌توان زیست و با قناعت می‌توان خود را در مقابل مادیات و انحراف از معنویت حفظ کرد، و برای زیستن، لازم نیست که انسان با همه وجودش به لذت‌های دنیوی بپردازد. روزه، به مسلمان مناعت و قناعت را می‌آموزد. در دین اسلام، ارزش صفات برجسته دیگری همچون زهد، جود و بخشش بسیار است. قانع از دیگران بی‌نیاز است و تن به ذلت و خواری نمی‌دهد.
عادت به نظم و انضباط
انسان مسلمان در طول روزه‌گرفتن نظم را می‌آموزد. او در وقت معینی افطار می‌کند و در وقت معینی نیز از خوردن غذا دست می‌کشد و این نوعی تمرین نظم و انضباط در سایر شئونات زندگی است.
تقویت محبت میان امت اسلام
در ماه مبارک رمضان، انجام نمازهای جماعت و خواندن دعاهای دسته‌‌جمعی و زنده‌نگه‌داشتن شب‌های قدر و بیزاری از طاغوت در روز قدس و اقامه نماز عیدفطر و دادن فطریه به فقرای جامعه همه و همه موجب تقویت محبت و یکدلی امت اسلام می‌شود.تقویت محبت میان اعضای خانواده، گرامی‌داشتن بزرگان از طرف کوچک‌ترها و رحم‌کردن به کوچک‌ترها از جانب بزرگان و نشستن همزمان بر سر یک سفره معنوی و شروع غذاخوردن با ذکر و تسبیح خدا موجب تقویت محبت میان اعضای خانواده می‌شود.
آرامش
یکی از شیوه‌های عبادی- رفتاری در جهت کسب آرامش و بهداشت روانی، «روزه» است. خداوند در سوره بقره، آیه183 می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما مقدر شده؛ چنان که بر پیشینیان شما مقرر شد. روزه یکی از احکام و عباداتی است که در تأمین آرامش و بهداشت روح و روان انسان تأثیرگذار است. روزه با تمام محدودیت‌ها و محرومیت‌های موقت خود، به روح و جسم انسان توان، قدرت و مقاومت بخشیده و به‌دنبال آن نور و صفا می‌دهد.
روزه، پاک‌کننده آدمی از رذایل حیوانی است. فرد روزه‌دار عملاً ثابت می‌کند که می‌تواند زمام نفسش را به‌دست گرفته و بر هوس‌ها و شهوات خود مسلط شود.امام علی(ع) در حدیثی از پیامبر(ص) پرسیدند: چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ پیامبر(ص) فرمود: «الصوم یسود وجهه، و الصدقه تکسر ظهره، و الحب فی‌الله و المواظبه علی‌العمل الصالح یقطع دابره، و الاستغفار یقطع و تینه؛ روزه، روی شیطان را سیاه می‌کند و انفاق در راه خدا، پشت او را می‌شکند و دوست داشتن به‌خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح، دنبال او را قطع می‌کند و استغفار، رگ قلب شیطان را می‌برد.»
اثرات اجتماعی
یکی دیگر از اثرات روزه تهذیب نفس روزه‌دار است که در روابط اجتماعی افراد بشر بسیار موثر است و در حفظ روابط اجتماعی افراد کمک شایانی می‌کند. اولین مزیت روزه در کنترل روابط اجتماعی افراد این است که شخص روزه‌دار وقتی به تهذیب نفس خود پرداخت از شیطان دوری می‌کند و به دنبال کارهای شیطانی نمی‌رود. از موارد دیگری که در روایات ذکر شده، این است که شخص روزه‌دار حق ناسزا گفتن و دشنام دادن و ستیزه کردن را ندارد.
این حکم نیز تأثیر زیادی در کنترل افراد جامعه دارد و درصد جرم و جنایت در ماه رمضان به مقدار زیادی کم می‌شود و در نتیجه مردم با آسایش بیشتری به زندگی روزمره خود می‌پردازند.
همدردی با فقیران
از نتایج بارز روزه همچنین برانگیختن حس همدردی مثبت به مستمندان و همنوعان تنگدست است. آنان که زندگی آسوده‌ای دارند و رنج و فقر و طعم گرسنگی و تشنگی را نچشیده‌اند، ممکن است از حال مستمندان غافل شوند. روزه، وسیله‌ای است که آنان را از غفلت می‌رهاند و رفع مشکلات مستمندان را به یاد آنان می‌آورد تا به دستگیری فقیران همت گمارند و به درد دل آنان برسند. از امام حسن عسکری(ع) پرسیدند: چرا روزه واجب شده است؟ فرمودند: «تا ثروتمند درد گرسنگی را دریابد و به فقیر توجه کند.» هشام از امام صادق(ع) علت روزه را پرسید. امام (ع) فرمودند: «خداوند روزه را واجب کرد تا غنی و فقیر با هم مساوی باشند و به آن جهت که غنی رنج گرسنگی را چشیده، به فقیر رحم کند.»
عادت به امانتداری
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: روزه امانت است پس باید هر کس امانت خود را نگه دارد. انسان روزه‌دار با در اختیار داشتن خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها امانت نگه می‌دارد و به آنها دست نمی‌زند و این تمرینی است برای حفظ و نگهداری بسیاری از چیزها که حق استفاده شخصی از آنها را نداریم.
