همشهری آنلاین -پریسا نوری: با توجه به اهمیت این موضوع، بد نیست بدانیم چه پژوهش‌هایی برای حفاظت از میراث طبیعی تهران و مراقبت از پایه‌های زندگی شهروندان تهرانی انجام شده و این پژوهش‌ها چه جایگاهی در برنامه‌ریزی‌های خرد و کلان مدیران شهری داشته است. از این‌رو با دکتر «کیانوش سوزنچی» پژوهشگر، عضو هیئت علمی و معاون آموزشی دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس، عضو کمیته پژوهشی خدمات شهری و محیط‌زیست شهرداری و عضو سابق کمیته محیط‌زیست شورای اسلامی شهر تهران، درباره وضعیت پژوهش در میراث طبیعی، محیط‌زیست و خدمات شهری در تهران گفت‌وگو کرده‌ایم.
- وقتی از میراث و منابع طبیعی حرف می‌زنیم تصویری از جنگل، کوه، رودخانه و... به ذهن‌مان می‌رسد، عناصری که دور از شهرها هستند و ارتباط تنگاتنگی با زندگی شهروندان ندارند. آیا این تعریف از میراث طبیعی و جایگاه آن در شهرها درست است؟
خیر، تعریف میراث طبیعی گسترده و در عین حال بسیار ساده است. در واقع میراث طبیعی همه آن چیزی است که در طبیعت وجود دارد و ساخته دست انسان نیست، اما برخی به غلط فکر می‌کنند که فقط آنچه به ما منفعت می‌رساند، مانند جنگل‌ها و درختان، میراث طبیعی است. متأسفانه ما میراث طبیعی را به درستی نمی‌شناسیم و ارزش آن را نمی‌دانیم و حتی به دلیل آگاهی نداشتن با میراث طبیعی مانند زباله رفتار می‌کنیم. مثلاً برای شکل گرفتن یک سانتیمتر خاک زراعی، چند صد هزار سال زمان لازم است، پس خاک یک میراث طبیعی و تاریخی تجدیدناپذیر است، اما ما قدر این گنج را نمی‌دانیم چون به اهمیتش واقف نیستیم و با آن مانند زباله رفتار می‌کنیم. در کارگاه‌های ساختمان‌سازی خروارها از این گنج را با لودر از دل زمین بیرون می‌آوریم و دور می‌ریزیم.
- با توجه به اینکه سال‌هاست در کمیته‌های پژوهشی شهرداری و شورای‌شهر فعال هستید، از نگاه کمی و کیفی وضعیت پژوهش در حوزه میراث طبیعی، محیط‌زیست و خدمات شهری چگونه است و این پژوهش‌ها چقدر مورد استفاده برنامه‌ریزان و مدیران اجرایی برای مدیریت شهر قرار می‌گیرند؟
تجربه نشان داده در حوزه میراث طبیعی اگر بحث و موضوعی چالش بشود برایش پژوهش تعریف می‌شود. در حوزه خدمات شهری هم دستگاه‌های اجرایی نیازهایشان را اعلام می‌کنند و بر اساس آن نیازها، طرح پژوهشی تعریف می‌شود. در بخش محیط‌زیست هم مانند سایر حوزه‌های شهری، پژوهش‌هایی انجام شده که بسیار مفصل است، اما واضح است که به مسائل محیط‌زیست شهری نمی‌شود نگاه کلی داشت و باید بسیار جزئی به این موضوع پرداخت و همه جوانب را سنجید. مثال‌های زیادی از اجرای پروژه‌های شهری بدون پژوهش داریم.
مثلاً برخلاف عقیده عمومی که هرگونه کاشت درخت موجب کاهش آلودگی هوا می‌شود، در لکه‌های سبز و پارک‌های کوچکی که در مناطق آلوده شهر ایجاد شده است، به دلیل اینکه مقدار آلودگی محیط اطراف بیش از ظرفیت پالایش هوا توسط درختان است، با تبخیر و تعرق درختان، یک حفره هوایی ایجاد می‌شود که هوای گرم و آلوده را از اطراف به داخل پارک می‌کشد، از این‌رو تراکم آلودگی در برخی از این پارک‌ها بیشتر از خیابان‌های اطراف می‌شود. پس لازم است قبل از ایجاد پارک‌های کوچک بر روی تعادل میزان آلودگی هوای اطراف و ظرفیت درختان پژوهش شود. مثال دیگر تأکید بر اثر کمربند سبز تهران بر کاهش آلودگی هوا و پیشگیری از ورود گردو غبار به شهر است در حالی که ذرات گرد و غبار در ارتفاع بالا حرکت می‌کند و پوشش درختی با طول حداکثر ۳۰متر نمی‌تواند مانع ورود این ذرات شود ؛از این‌رو کمربند سبز فقط در کاهش آلودگی محیط اطراف تا یک محدوده معینی مؤثر است.
مثال دیگر تخریب روددره‌هایی است که موجب انتقال هوای خنک کوهستان به داخل شهر و گردش هوا می‌شد. وقتی روددره پل همت را با خاکریز می‌بندیم، یا رودخانه را به بزرگراه امام علی(ع) تبدیل می‌کنیم، بستر طبیعی را که در گذشته در کاهش آلودگی هوا مؤثر بود از کار انداختیم و باید بودجه بسیاری برای اجرای طرح‌های پیشگیری از آلودگی هوا هزینه کنیم.
در حوزه خدمات شهری دستگاه‌های اجرایی نیازشان را اعلام می‌کنند و بر اساس آن نیاز طرح‌های پژوهشی تعریف می‌شود. اتفاقاً فعالیت‌های پژوهش‌محور در این حوزه موفق بوده‌اند. مثلاً در سال‌های اخیر در موضوع مدیریت پسماند، پژوهش‌هایی برای تغییر الگوی مصرف شهروندان و کاهش تولید پسماند و تفکیک در مبدأ اجرا شده که نتیجه آن تغییر سبک زندگی شهروندان به سمت کاهش تولید و تفکیک زباله در مبدأ خواهد بود. در حال حاضر معاونت خدمات شهری شهرداری با همکاری سایر نهادها چون آموزش و پرورش برای ترویج این سبک زندگی در تهران تلاش می‌کنند.
- چه نهادی متولی هدایت پژوهش‌های مرتبط با مسائل شهری در شهر تهران است؟
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران به‌عنوان مرکز پژوهش‌های شهرداری شناخته شده و به همه دستگاه‌ها ابلاغ شده که پژوهش‌های خود را از طریق این مرکز انجام دهند تا سیاستگذاری شده و در دسترس همه قرار بگیرد، با اینکه در سال‌های اخیر در این مرکز گام‌های مؤثری برای پژوهش در حوزه شهری برداشته شده ولی تا رسیدن به مقصود راه طولانی باقی مانده است.
- با توجه به اینکه پژوهش در میراث و منابع طبیعی شهر بر مبنای نیاز و هنگام بروز چالش تعریف می‌شود، چه پژوهش‌هایی در این حوزه مغفول مانده است؟
در این حوزه وقتی مسئله یا مشکلی به وجود می‌آید سراغ پژوهش می‌رویم در حالی که ما نیاز داریم قبل از ایجاد مسئله پژوهش و آسیب‌شناسی کنیم. مثلاً قوانین و ضوابطی برای تخریب باغ‌ها و قطع درختان داریم که بخشی از آن شامل پرداخت معادل ریالی جریمه قطع درخت یا کاشت نهال جایگزین و... است.اگر باور داریم که درخت میراث طبیعی است باید به آن احترام بگذاریم و در هیچ شرایطی اجازه قطع یک درخت بالغ را ندهیم و منفعت عمومی شهروندان را فدای نفع شخصی مالک باغ نکنیم. باید پژوهش کنیم و بدانیم که قطع یک درخت از نظر اکولوژیکی چه تأثیری بر زندگی شهروندان دارد و چندنهال می‌توانند از نظر اکولوژیکی جایگزین یک درخت قطور شوند؟ انجام پژوهش‌هایی برای یافتن پاسخ سؤالاتی مانند «حفظ یک باغ در کلانشهر تهران، چقدر به نفع شهروندان است؟ ارزش واقعی یک درخت چقدر است؟ رودخانه در شهرچه ارزشی دارد؟ تأثیر تپه ماهورها و ساختمان‌های بلند شهر تهران در جابه‌جایی هوا چقدر است؟ و...» ضروری است. اینها موضوعات زیربنایی است که تا به حال پژوهشی درباره آنها انجام نشده است.
- کوهستان‌های اطراف تهران به‌عنوان یکی از کهن‌ترین میراث طبیعی این شهر به حساب می‌آیند. وضعیت کوه‌های تهران چگونه است و چه پژوهش‌هایی در این حوزه انجام شده است؟
کوه‌ها هم به‌عنوان بخشی از میراث طبیعی تهران کمتر مورد توجه پژوهشگران بوده‌اند چون دور از دسترس هستند و در زندگی شهروندان تأثیر زیادی ندارند در واقع به نظر می‌رسد کوهستان‌های تهران ضرورت زندگی شهری نیست، از این‌رو پژوهش‌های زیادی روی آنها انجام نشده است. در حالی که کوه‌ها به دلیل سختی و شکنندگی و شیب زیاد تأثیر تغییرات اقلیمی و تخریب در آن چند برابر بیشتر از نقاط مسطح است. یعنی اگر یک حفره در یک سطح مسطح ایجاد شود به همان شکل باقی می‌ماند اما اگر بخشی از کوهستان حفر یا تخریب شود به دلیل شیب زیاد بقیه خاک‌ها هم می‌ریزد و چون سنگلاخ است پوشش گیاهی ندارد که خاک را تثبیت کند و مانع ریزش خاک شود. از طرفی کوهستان‌های تهران از منظر لذت دیدن و تماشا هم اهمیت دارند.
شما هنگام غروب آفتاب اگر در خیابان فاطمی بایستید و هوا تمیز باشد نور آفتاب بر قله دماوند می‌افتد و شما منظر زیبای غروب آفتاب بر فراز قله دماوند را می‌توانید ببینید، حالا اگر در این مسیر هر برج و ساختمان بلندی ساخته شود که این منظر را از شما بگیرد به حق اشراف شما به کوه تجاوز کرده است. درست مانند برج‌هایی که در امتداد بزرگراه چمران ساخته شده و لذت تماشای کوه را از سایرین سلب کرده‌اند. اینها موضوعات ظریفی است که باید به آن پرداخته شود و هنگام ساخت برج‌ها باید پژوهش‌هایی انجام شود که مناظر زیبای طبیعت و میراث طبیعی برای همه شهروندان محفوظ بماند.
- طی چند دهه اخیر، شهر تهران به دلیل مهاجرت بی‌رویه با افزایش چشمگیر جمعیت روبه‌رو بوده است. آیا ظرفیت منابع طبیعی موجود در شهر تهران با جمعیت این کلانشهر متناسب است؟
طبق مطالعات توان و ظرفیت منابع و میراث طبیعی شهر تهران برای ۲ میلیون و نیم شهروند است در حالی که در حال حاضر جمعیت تهران ۸ و نیم میلیون نفر است که با احتساب شهرهای حاشیه‌ای به ۱۳ میلیون نفر می‌رسد. در واقع ظرفیت شهر کفاف یک پنجم جمعیت فعلی را می‌دهد و کافی نیست. از این‌رو نه فقط مدیران که باید نگاه تک تک شهروندان به منابع طبیعی تغییر کند. باید بدانیم وجود باغ‌ها، درختان، خاک، رودها، کوه‌ها و... ضرورت و تضمین کننده زندگی ماست.
- افزایش جمعیت، ناگزیر توسعه شهر را به بار می‌آورد و اگر توسعه بر مبنای پژوهش علمی و کارشناسی نباشد قطعاً به منابع طبیعی لطمه می‌زند. برنامه‌ریزان و دست‌اندرکاران امور شهری چه تدبیری اندیشیده‌اند که توسعه شهر مستلزم تخریب و تحدید منابع طبیعی نشود.
منابع طبیعی تهران یک ظرفیت محدود و مشخصی دارد و برای قد و قامت فعلی شهر هم بسیار بسیار اندک است، پس قطعاً توسعه شهر اثرات جبران‌ناپذیر و فاجعه‌باری به دنبال دارد. برای مثال یک محله ۶۰ هزار واحدی در بالادست باغ ملی گیاه‌شناسی در منطقه ۲۲ در دست ساخت است آب شرب این شهرک از کجا باید تأمین شود. در حال حاضر ظرفیت بهره‌برداری چاه‌های آب مورد استفاده باغ ملی گیاه‌شناسی نصف شده است. اگر شهرک افتتاح شود با حفر چاه برای تأمین آب شهرک باغ ملی گیاه‌شناسی که جزء میراث دست‌ساز ماست و بیش از ۵۰ سال قدمت دارد، در معرض تهدید قطعی قرار می‌گیرد. و این تهدید جدی برای مکان‌های مرتبط با منابع طبیعی شهر تهران مانند همین باغ گیاه‌شناسی است. طبعاً این اتفاق محصول نبود پژوهش در حوزه شهرسازی است.
*عضو علمی کمیته پژوهشی خدمات شهری و محیط‌زیست شهرداری
نظر شما