بیا بریم باقلا زار و جوزستان

همشهری آنلاین- حسن حسن زاده: زندگی اهالی شمیران در روزگاری که این محدوده روستایی خوش آب و هوا در شمال شهر بود، با کشاورزی و باغداری پیوندی عمیق داشت. پیوندی چنان ناگسستنی که باعث شد برخی از آبادی‌های دیروز آن به نام محصولات کشاورزی یا نوع درختان و پوشش گیاهی خاص‌شان معروف شوند. اکنون که دیگر از آن زمین‌های کشاورزی سرسبز و باغ‌ها و درختان پرشمار شمیران خبری نیست باز هم آن اسامی میان اهالی قدیمی شمیران رایج است و آنها را با خود به روزگار گذشته این آبادی خوش آب و هوا می‌برد. در گفت وگو با «علیرضا زمانی» تهران‌شناس به برخی از معروف‌ترین انواع این نامگذاری‌ها پرداخته ایم.

از خاطرات باقلازار

 در حوالی محله دارآباد، جایی که اکنون با ردیف آپارتمان‌های مسکونی محاصره شده است، روزگاری زمین‌های کشاورزی پهناوری وجود داشت که محصولاتش در بازارهای محلی شمیران به فروش می‌رسید. هنوز هم ساکنان قدیمی بلوار ارتش فعلی، بخشی از محدوده محله دارآباد را با نام «باقلازار» می‌شناسند؛ نامی که با وجود از میان رفتن زمین‌های کشت باقلا هنوز هم میان اهالی محله رایج است و موسفیدان محله را با خود به روزهای گذشته شمیران می‌برد. «علیرضا زمانی» در این باره می‌گوید:«معیشت ساکنان شمیران و 33 پارچه آبادی‌اش با کشاورزی و باغداری گره خورده بود. در حوالی محلی که اکنون با نام محله دارآباد شناخته می‌شود زمین‌های کشت باقلا قرار داشت. اهالی، بوته‌های سبز باقلا را با نهری که از البرز سرچشمه می‌گرفت و از دل زمین‌ها می‌گذشت آبیاری می‌کردند. نهری که اکنون مثل زمین‌های کشت باقلا خبری از آن نیست و در روند توسعه بزرگراه‌های شهر به کانالی در دل بزرگراه شهید صیاد شیرازی تبدیل شده است. اهالی این بخش از شمیران، نام آن نهر را هم نهر باقلازار گذاشته بودند.» باقلازار تا دهه‌های 40 و 50 هم در شمیران وجود داشت. اما آخرین بوته‌های باقلا در سال‌های پایانی دهه 50 و همزمان با توسعه شهر در این بخش از شمیران از میان رفت و جای خود را به خانه‌های مسکونی داد. با این وجود، هنوز هم این نام در میان اهالی قدیمی رواج دارد .

جاده‌ای به نام مراتع سرسبز یونجه

اکنون دسترسی به آستان مقدس امامزاده‌ داود(ع) در دل رشته کوه‌های شمال شهر با گذر از جاده کن به راحتی امکان‌پذیر است. در گذشته اما تهرانی‌ها از جاده دیگری برای رسیدن به امامزاده استفاده می‌کردند. مسیری پر پیچ و خم که از بخش شمالی محله فرحزاد کنونی عبور می‌کند و با گذر از دل ارتفاعات به آستان امامزاده داود(ع) می‌رسد. شمیرانی‌ها نام این راه قدیمی را مسیر «یونجه زاری» گذاشته بودند. نامی که هنوز هم میان اهالی قدیمی فرحزاد زنده است و به تاریخ گذشته این محله اشاره می‌کند. زمانی درباره علت این نامگذاری می‌گوید:« امامزاده داود(ع) یکی از اماکن زیارتی و سیاحتی پرطرفدار در تهران قدیم بود که به ویژه در روزهای آخر هفته از طیف‌های مختلف جامعه تهران قدیم میزبانی می‌کرد. با این وجود، دسترسی به آستان مقدس امامزاده داود(ع) به سادگی امروز نبود. از بخش شمالی محله فرحزاد راهی خاکی و پر و پیچ خم به امامزاده می‌رسید. روزگاری که هنوز خبری از ماشین‌ها نبود افرادی مسافران را با الاغ از دل این راه پر پیچ و خم گذرانده و به مقصد می‌رساندند. این مسیر از دل زمین‌های کاشت یونجه می‌گذشت. به گونه‌ای که مراتع سرسبز یونجه در بیشتر مسیر، راه دسترسی به امامزاده را در آغوش گرفته بود. کمی بعد که ماشین‌های بلیزر وارد ایران شد مسافران امامزاده را با این خودروهای کمک‌دار به امامزاده داود(ع) می‌رساندند. جالب اینجاست که اهالی شمیران به این ماشین‌ها که در حمل و نقل یونجه‌ها هم کاربرد داشت ماشین یونجه‌زاری می‌گفتند.» مسیر قدیمی دسترسی به آستان مقدس امامزاده داود(ع) هنوز هم در شمال محله فرحزاد پابرجاست. اگرچه این مسیر خاطره‌انگیز از رونق افتاده و دیگر خبری از آن مراتع سرسبز یونجه نیست اما ساکنان قدیمی فرحزاد هنوز هم برای نشانی دادن از نام مسیر یونجه‌زاری استفاده می‌کنند.

به یاد ون‌های ونک

در خانه باغ تاریخی مستوفی الممالک در ده ونک، جایی که درختان سرسبز باغ ایرانی فعلی، هوای تازه به ریه‌های تهران می‌دمند درختان تنومند زبان گنجشگ در میان چنارها و نارون‌های بی‌شمار خودنمایی می‌کنند. درختانی که به بخشی از هویت و تاریخ گذشته محله ونک امروزی اشاره دارند. اگرچه درباره علت نامگذاری محله ونک روایت‌های مختلفی وجود دارد اما یکی از این روایت‌ها نام محله ونک را به شمار زیاد درختان زبان گنجشک در این محله نسبت می‌دهد. زمانی درباره این روایت می‌گوید:«درختان ون یا همان درختان زبان گنجشک که اکنون در باغ مستوفی ده ونک دیده می‌شوند از آخرین بازماندگان این درختان در محله ونک هستند. روزگاری ونک پر بود از درختان ون و ساکنان قدیمی این بخش از شمیران به همین دلیل محل سکونت خود را ونک نامیدند. اما امروز از درختان ون که در نقاط مختلف محله دیده می‌شد خبری نیست و سراغ آخرین ون‌ها را می‌شود در باغ مستوفی الممالک گرفت.» با این وجود روایت‌های دیگری هم از دلیل نامگذاری ونک وجود دارد. زمانی درباره یکی دیگر از این روایت‌های معتبر می‌گوید:« در برخی از منابع علت نامگذاری محله ونک را کوچ ایل ونک به عنوان یکی از ایل‌های بختیاری به این محدوده از شمیران عنوان کرده‌اند. خاستگاه ایل ونک ییلاقی در حوالی شهر سمیرم اصفهان بود که اکنون به شهر کوچکی به نام ونک در نزدیکی سمیرم تبدیل شده است..»

جوزستان یا جوستان؟

در محله‌های جماران و نیاوران کنونی هم می‌شود رد پای نام هایی را که از باغ‌ها، درختان و محصولات کشاورزی آبادی‌های قدیم شمیران گرفته شده است جست وجو کرد. اکنون هنوز هم نام جوزستان میان ساکنان این دو محله رایج است. درست در محل ساختمان‌ها و آپارتمان‌های کوچک و بزرگی که امروز بسیاری از خیابان‌های ضلع جنوبی محله جماران و بخش‌هایی از محله نیاوران را اشغال کرده‌اند روزگاری درختان جوز خودنمایی می‌کردند. زمانی دراین باره می‌گوید:« در بخش‌هایی از محدوده کنونی محله‌های جماران و نیاوران، درختان جوز فراوان وجود داشت. این درختان روی معابر و کوچه‌های خاکی این بخش از شمیران سایه می‌انداختند و حضورشان در دل محله آنقدر پررنگ بود که این بخش از شمیران را جوزستان نامیدند. این درختان میوه‌هایی شبیه گردو داشتند. به همین دلیل برخی از اهالی به غلط به آن درخت گردو می‌گفتند. همچنین برخی از ساکنان امروز شمیران، جوزستان را جوستان یعنی محل کشت جو تلفظ می‌کنند که این مورد هم نادرست است.» اما نام جوزستان با وجود گذشت چند دهه و از میان رفتن درختان جوز میان اهالی شمیران رایج است و حتی مسجد قدیمی محله نیاوران هنوز هم با نام مسجد مهدیه جوزستان شناخته می‌شود.

کشت طلای سرخ در زعفرانیه

در میان نام‌هایی که به دلیل کشت برخی از محصولات کشاورزی بومی شمیران با اماکن و آبادی‌های آن پیوند خورده بود اسامی منحصر به فرد دیگری هم دیده می‌شود. نشانه‌هایی از این روش نامگذاری و نام‌هایی که هنوز هم با وجود از میان رفتن محصولات کشاورزی میان ساکنان شمال شهر رایج است در علت نامگذاری محله زعفرانیه دیده می‌شود. زمانی می‌گوید:« مستندات بسیاری وجود دارد که در شمیران حتی زعفران هم قابل کشت بوده و نام زعفرانیه به احتمال بسیار زیاد به همین دلیل به این بخش از شمیران اطلاق شده است. همچنانکه سلیمان بهبودی در خاطراتش در مورد وجه تسمیه زعفرانیه می‌نویسد: حدود 2سال پیش بازدیدی از عمارت خاندان زین العابدین رهنما در دزاشیب داشتیم. در گشتی که در باغ این عمارت می زدم گل‌های زعفرانی را دیدم که اهالی خانه چیده و در حال جداکردن زعفران از گل بودند...اگرچه این عمارت اکنون در محدوده کنونی محله دزاشیب قرار دارد اما با استناد به چنین شواهدی می‌توان گفت که زعفران هم در گذشته جایی در میان محصولات کشاورزی فراوان شمیران داشته است.»