نخبگان کوچه پشتی

20 سال است که جشنواره بین‌المللی خوارزمی با هیاهوی فراوانی برگزار می‌شود و همواره مسئولان و برگزار کنندگان این جشنواره خود را حامی مخترعان، پژوهشگران، محققان و نوآوران قلمداد می‌کنند.

 این در حالی است که طبق اساسنامه‌ای که بنیانگذاران این جشنواره برآن تاکید داشته‌اند، باید به طرق مختلف از برگزیدگان طرح‌ها حمایت‌های مادی و معنوی شود اما متأسفانه در عمل تاکنون چنین موضوعی دیده نشده‌است.

کسب مقام در جشنواره همواره یک امتیاز خوب بوده که اعتبار و وجهه خوبی برای صاحبان طرح‌ها و ایده‌ها به ارمغان می‌آورد. اما معمولا پس از برگزاری جشنواره دیگر کسی از برگزیدگان سراغی نمی‌گیرد و این یکی از دلایل رشد روز افزون مهاجرت افراد نخبه از کشور است.

امیررضا جلالی، محقق و پژوهشگرجوانی است که در این زمینه می‌گوید: در حالی که تقویت و حمایت طرح‌های تحقیقاتی در زمره وظایف سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی قرار دارد، اما به ویژه در سال‌های اخیر شاهد حرکت مثبت و جدی از سوی این سازمان در این زمینه نبوده‌ایم.

وی می‌افزاید: برای آن که جشنواره خوارزمی به جایگاه واقعی خود در عرصه‌های ملی و بین‌المللی دست یابد، قطعاً نباید  برگزیدگان را به حال خود رها ساخت. بلکه باید برای آینده آن‌ها برنامه‌ریزی داشته و حامی طرح‌های برگزیده باشد چرا که طرح‌های انتخابی در واقع برترین دستاوردهای علمی کشور طی یک سال هستند.

اما درحالی‌که جشنواره خوارزمی بستر مناسبی برای معرفی مبتکران و مخترعان ارزیابی می‌شود، بسیاری از کارشناسان معتقدند حمایت از پژوهشگران باید جنبه عملی به خود بگیرد و تنها در شعار خلاصه نشود. در غیراین صورت لوح تقدیر جشنواره خوارزمی تنها جنبه تبلیغاتی پیدا می‌کند.

دکتر عباس اخوان، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد در این مورد می‌گوید: وزارت صنایع می‌تواند نقش مؤثری در این زمینه داشته باشد و با جذب افراد مبتکر و مخترع در توسعه دانش از آنان حمایت به عمل آورد. وی می‌افزاید: در کشور ما محققان بسیاری وجود دارند که چه به شکل رسمی چه به صورت فعال در بخش خصوصی یا به صورت آزاد در حال فعالیت‌های علمی هستند.

 این استاد دانشگاه با تقسیم طرح‌هایی که در جشنواره شرکت می‌کنند به 3 گروه، می‌گوید:گروه اول طرح‌های بزرگی دارند که نیازی به حمایت‌های مالی سازمان جهت به نتیجه رسیدن طرح‌های شان ندارند. گروه دیگر به تحقیقات بنیادی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی مشغولند که آن‌ها نیز به حمایت مالی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی نیازی ندارند چرا که بودجه تحقیقاتی شان از طرق دیگری تأمین می‌شود. در این میان بخش نسبتاً کوچکی باقی می‌ماند که مراحل پژوهش را طی کرده‌اند و نیاز به حمایت‌های مالی و امکاناتی برای ادامه مراحل بعد دارند.

این متخصص بیوتکنولوژی می‌افزاید: البته سازمان از طرح‌های تحقیقاتی حمایت می‌کند، اما بحث حمایت بحثی نسبی است. امکانات سازمان محدود است و در این حمایت‌ها ناچار به انتخاب است.

این درحالی است که برخی کارشناسان معتقدند وظیفه جشنواره تنها قدردانی است و فلسفه وجودی جشنواره این است که با تقدیر و قدردانی از مقام پژوهشگران نشان دهد به آن‌ها ارزش و بها داده می‌شود، اما حمایت‌های مادی و معنوی از برگزیدگان جشنواره از جمله سیاست‌های این جشنواره تعریف شده است.

 این جشنواره به زعم بسیاری از کارشناسان، صاحب‌نظران و برگزیدگان ادوار پیشین خود، در بخش شناسایی به مراتب بهتر از بخش حمایت از محققان عمل کرده و این بخش مهم از اهداف خود را عملا معطل گذارده است.

حمایت از محققان برگزیده جشنواره و طرح‌های تحقیقاتی در حال حاضر بحثی انتزاعی است ولی وقتی بحث حمایت عملی به میان می‌آید، بحث به اولویت‌های ممکن و قرعه کشی کشانده شده و احساس عدم اطمینان در فرد ایجاد می‌شود. لزوم صرف انرژی و وقت فراوان برای رسیدن به حمایت‌های احتمالی باعث شده تا اغلب محققان و پژوهشگران عطای کمک و حمایت را به لقایش ببخشند. از طرفی به زعم بسیاری از کارشناسان حمایت‌ها فقط جنبه شعار دارند و بخشنامه‌هایی که در باره حمایت از محققان و پژوهشگران صادر می‌شود، از ضمانت اجرایی بی‌بهره‌اند یا در مورد برخی افراد مصداق پیدا می‌کند.

نگاهی به جشنواره

سال ۱۳۶۶ اولین دوره جشنواره خوارزمی با شرکت ۱۳۵ طرح از محققان داخلی برگزار شد. سال ۱۳۶۸ با همکاری وزارت آموزش و پرورش بخش دانش آموزی نیز تحت پوشش این جشنواره قرار گرفت، اما بخش خارجی، همزمان با برگزاری پنجمین دوره جشنواره خوارزمی از سال ۱۳۷۰ و با هدف معرفی بهترین طرح‌های تحقیقاتی پژوهشگران خارجی به جشنواره افزوده شد. از سال ۱۳۷۶ برگزارکنندگان جشنواره بر آن شدند تا از پژوهشگران و نوآوران ایرانی خارج از کشور دعوت به عمل آورند.

سال ۱۳۷۸ جوانان مورد عنایت ویژه قرار گرفتند و اولین دوره جشنواره جوان خوارزمی در 3 بخش دانش آموزی، دانشجویی و آزاد توسط سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران با همکاری وزارتخانه‌های آموزش و پرورش و بهداشت، برگزار شد. اما از سال 79 برگزاری جشنواره جوان خوارزمی به معاونت پژوهشی وزارت علوم واگذار شد. به این ترتیب جشنواره بین‌المللی خوارزمی از سال ۱۳۷۸ در 3 بخش داخلی(افراد بالای ۳۰ سال)، خارجی و ایرانیان مقیم خارج از کشور برگزار می‌شود.

سیر نزولی طرح ها

جشنواره خوارزمی در طول 20 سال برگزاری، نوسانات گاه شدید و تندی در تعداد طرح‌های شرکت‌کننده به خود دیده است. علاوه بر این کیفیت آثار ارائه شده نیز ثابت نبوده و دستخوش تغییراتی بوده است. گرچه کمیت آثار را بایستی از کیفیت آنان جدا کرد و برای کیفیت ارزش جداگانه‌ای در نظر گرفت، اما با این وجود نمی‌توان از کمیت به سادگی گذشت.

تعداد آثاری که در طول 20 دوره جشنواره خوارزمی به این جشنواره ارسال شده بسیار متغیر بوده است. در این زمینه طرح‌ها به 2 دسته طرح‌های داخلی و طرح‌های خارجی تقسیم می‌شوند. نه تنها در هر 2 دسته شاهد نوسانات شدید هستیم، بلکه این 2 دسته در مقایسه با یکدیگر نیز تفاوت‌های بسیاری با هم دارند. به‌طور مثال می‌توان به پنجمین دوره جشنواره خوارزمی اشاره کرد که با شرکت 19 طرح خارجی به صورت بین‌المللی برگزار شد.

تعداد طرح‌های خارجی تا دوره دوازدهم رشد داشت و با جهشی چشمگیر تعداد آثار به 296 طرح خارجی در دوره سیزدهم و 298 طرح خارجی در دوره چهاردهم رسید.

 اما از آن پس تعداد طرح‌های خارجی سیر نزولی پیش گرفت، به‌طوری که در دوره پانزدهم به ۱۹۶ طرح و در دوره‌های شانزدهم و هفدهم به ۲۰۰ طرح رسید و این مصادف با دوران رشد طرح‌های داخلی بود.

میزان طرح‌های داخلی در دوره هجدهم (سال 83) به نقطه اوج رسید و در این سال 858 طرح به جشنواره راه یافت اما در دوره نوزدهم (سال 84) این میزان ناگهان افت کرد و به 742 طرح کاهش یافت. نکته جالب این که در دوره بیستم یعنی سال گذشته تعداد طرح‌های داخلی با افتی شدید به 644 طرح کاهش یافت.

جشنواره‌ای که بی‌رقیب نیست

دکتر اخوان، مدیر مؤسسه اطلاع رسانی توسعه فناوری زیستی معتقد است، افراد از جشنواره کسب اعتبار نمی‌کنند، بلکه به آن اعتبار می‌بخشند. او می‌گوید: «تشویق جای خود را دارد اما زمانی که افراد با هدف دریافت جایزه و کسب امتیاز در این جشنواره  شرکت می‌کنند نه تنها امکان تقلب بالا رفته و قضاوت را خدشه دار می‌کند بلکه سلامت علمی جشنواره نیز تهدید می‌شود و کیفیت آثار را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.»

 وی با بیان این‌که طرح‌های ارائه شده در حوزه بیوتکنولوژی برای بررسی و داوری به متخصصانی که در سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی فعالیت دارند واگذار می‌شود، می‌گوید: با توجه به برگزاری جشنواره‌های متعددی مانند جشنواره رازی و جایزه بزرگ بیوتکنولوژی، این جشنواره موقعیت گذشته خود را ندارد و همه محققان آثار خود را برای این جشنواره ارسال نمی‌کنند.

شایسته است برای انتخاب طرح‌های برگزیده با مراکزی که در زمینه طرح‌های پژوهشی و تحقیقاتی فعال هستند هماهنگ شود و از طرح‌هایی که به این جشنواره ارائه نشده است نیز استفاده شود.

مهاجرت نخبگان

اگرچه جشنواره خوارزمی توانسته گام‌های مؤثری برای معرفی، شناسایی و تقدیر از نخبگان، مخترعان و مبتکران بردارد، اما این تمام موضوع نیست بخش عظیم‌تر و مهم تری از اقدامات جشنواره باید به بعد از ارزش گذاری‌ها اختصاص یابد، درحقیقت جشنواره خوارزمی به سکوی پروازی برای مهاجرت تبدیل شده است.

طی سالیان گذشته بارها شاهد بوده‌ایم بسیاری از برگزیدگان جشنواره خوارزمی بنا به دلایل مختلف به سایر کشورها مهاجرت کرده اند، هرچند در حال حاضر مسئولان اعتقادی به فرار مغزها ندارند و بنا به اظهارات معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور فرار مغزها نداریم، برگزیدگان این جشنواره همچون بسیاری دیگر از مسابقات و المپیادهای علمی کشور به اعتبار مقام و رتبه‌ای که کسب می‌کنند، به راحتی به دیگر کشورها می‌روند، به سادگی موفق به اخذ پذیرش از دانشگاه‌های خارج از کشور می‌شوند و در آنجا ماندگار می‌شوند.

 یکی از برگزیدگان فیزیک‌ آکادمی‌ علوم‌ لهستان‌ و رتبه‌ برتر جشنواره‌ خوارزمی‌ و برنده‌ مدال‌ از جشنواره‌ جهانی‌ گام‌ اول‌ به سوی‌ نوبل،  در این باره می‌گوید: ما در یک شرایط گذرا قرار داریم و اقتصاد کشور به سمت بخش خصوصی در حال پیشروی است و با توجه به تاکید مسئولان بر اجرای اصل 44 قانون اساسی آینده مثبتی فراروی ما قرار دارد.

این در حالی است که آماری از چگونگی حمایت‌ها از برگزیدگان جشنواره خوارزمی وجود ندارد و تاکنون هیچ بررسی رسمی از حمایت‌هایی که از برگزیدگان به عمل آمده باشد از سوی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی کشور صورت نگرفته و هیچ آماری در این زمینه وجود ندارد.

نگاه رو به بیرون

نکته جالب اینکه، چگونه است وقتی تعدادی از صاحبان 29 هزار و 999 طرحی که در کشور ما مورد بی‌مهری قرار گرفته اند و به نتیجه نرسیده اند وقتی طرح خود را در جشنواره‌های معتبر خارجی ارائه می‌کنند، در ردیف آثار برتر قرار می‌گیرند. برخی از مسئولانی که در پذیرفته نشدن این طرح‌ها نقش داشته اند، چاره کار را در این می‌بینند که اعتبار علمی این جشنواره‌ها را زیر سؤال ببرند و انگ‌های مختلفی به آن‌ها بزنند تا کار خود را توجیه کنند.

این نکته‌ای است که سرپرست تیم مخترعان کشورمان در سی و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی اختراعات و ابتکارات ژنو به آن اشاره می‌کند. او با انتقاد از آنچه برخی بزرگنمایی‌ها و حواشی افراط و تفریطی پیرامون این نمایشگاه می‌نامد، تأکید می‌کند: نمایشگاه ژنو عرصه‌ای برای عرضه اختراعات و فن بازاری مورد حمایت معتبرترین سازمان‌های بین‌المللی است که یک هیات ژوری از اعضای هیات علمی کشورهای مختلف در اعطای جوایز آن نظارت دارند.

 وی تصریح می‌کند: این که مخترعان ما طرح‌های خوبی را در نمایشگاه ارائه کرده و موفق به دریافت جوایز آن شده‌اند قابل کتمان نیست؛ با این حال بزرگنمایی و مطرح کردن بیش از اندازه آن نیز چندان به نفع کشور و جوانان ما نیست.

نوید تشکیل بنیاد خوارزمی

جایزه جشنواره خوارزمی  یکی دیگر از نکاتی است که مسئولان این جشنواره نیز اذعان دارند که چنین مبلغی شایسته و درخور موضوع نیست. آنها در عین حال تاکید دارند که ما بر ارزش مادی جوایز تکیه نداریم و این هدایا بیشتر برای تقدیر از پژوهشگران و مخترعان است. هرچند که دوست داریم دستمان باز باشد تا جوایز ارزنده‌ای در سطح بنیادهای علمی بین‌المللی باشد.

همچنین مدیران جشنواره خوارزمی در نوزدهمین دوره این جشنواره نوید راه اندازی بنیاد خوارزمی دادند تا برگزیدگان ادوار گذشته جشنواره عضو این بنیاد شوند و از طریق این بنیاد به محققان کشور کمک‌های فکری و اجرایی ارائه کنند. البته تاکنون خبری از تأسیس بنیاد خوارزمی شنیده  نشده است.