اما كمتر از 2 دهه پس از آن، قرارداد خريد، نصب، راه‌اندازي و راهبري موقت ايستگاه گيرنده اطلاعات ماهواره‌اي بين ايران و شركت جنرال الكتريك منعقد شد و فاز اجرايي فعاليت‌هاي فضايي كشور با رويكردي كاربردي و با محور فعاليت‌هاي سنجش از دور رسما آغاز شد. از آن سال تا‌كنون فعاليت‌هاي فضايي كشور در 2 بخش نظامي و غيرنظامي ادامه دارد. روز چهارشنبه 14بهمن كه مصادف با روز ملي فناوري فضايي است بهانه‌اي شد تا با مهندس مسعود طائفي فيجاني، عضو هيأت علمي پژوهشگاه هوا فضا گفت‌وگويي انجام دهيم. دكتر طائفي پس از فارغ‌التحصيلي در رشته مهندسي نقشه‌برداري، به‌دليل علاقه وافر به‌كار و مطالعه طبيعت و دغدغه‌هاي زيست‌محيطي خويش گرايش مهندسي سنجش از دور را براي ادامه تحصيلات انتخاب كرد و از سال 1383 در اين حوزه فعاليت مي‌كند.
- نگاه از آسمان
طائفي فيجاني درباره اينكه فعاليت‌هاي فضايي چگونه در ايران شكل گرفته است مي‌گويد: «نطفه اوليه شروع فعاليت‌هاي فضايي در كشور با سنجش از دور بوده است. جالب است بدانيد ايران يكي از 4كشور پيشتاز در اين زمينه است كه با تأسيس ايستگاه فضايي ماهدشت در اوايل دهه 50 در كنار استراليا، برزيل و آمريكا اميد مي‌رفت كه به يكي از پيشتازان اين حوزه در جهان مبدل شود. سنجش از دور يك فناوري و دانش بين‌رشته‌اي است كه تلفيقش با حوزه‌هاي كاربردي و سيستمي تحول شگرفي را در شناخت بشر از كره مسكون و محيط پيراموني آن موجب شده است. تكيه اصلي فناوري سنجش از دور بر كار روي تصاوير ماهواره‌اي استوار است؛ تصاويري كه برخلاف چشم انسان كه تنها در محدوده بخش مرئي طيف الكترومغناطيس يعني طول موج‌هاي قرمز، سبز و آبي كار مي‌كند. اين تصاوير قادرند در بخش وسيعي از طيف الكترومغناطيس به مطالعه پديده‌ها و ثبت وضعيت آنها بپردازند؛ در واقع مزيت ويژه ديدماهواره‌اي در مقايسه با ديد انساني استفاده از بخش گسترده‌تري از طيف الكترومغناطيس است. شيوه نگرش تصاوير ماهواره‌اي به پديده‌هاي زميني با چشم انساني متفاوت است و اين تفاوت، درك نويني را در اختيار انسان نهاده است. چه بسا تغيير در يك پديده محيطي در مقياس كلان در حال رخداد است كه با چشم انسان قابل شناسايي نيست و در عين حال اثرات و نشانه‌هاي خودش را در ساير طول موج‌ها يا به تعبيري باندهاي طيفي داراست. برخي آفات محصولات كشاورزي و نيز آفات جنگلي نمونه‌هايي شاخص از اين مسئله‌اند. اينجاست كه نقش بديع سنجش از دور چندباندي عيان مي‌شود. شايد خالي از لطف نباشد اگر بگوييم آنچه ماهواره در خشت خام بيند، انسان در آينه نبيند».«در واقع سنجش از دور تنها فناوري‌اي است كه توانست كره زمين را در يك قاب عكس براي بشر به تصوير بكشد و به او كمك كند تا بتواند تقريبا هر لحظه از اين كره را در يك فريم به نظاره بنشيند. همين نگاه بود كه توانست انسان را متوجه آلام و رنج‌هاي زمين كند».
به عقيده او، نگاه يكپارچه و كلان بشر به زمين، وي را متوجه تغييرات اقليمي آن ساخت و اين از طريق ماهواره‌هايي مشخص شد كه در روز چندين بار كل زمين را تصويربرداري و تغييرات را مشخص مي‌كنند؛« بنابراين اگر بشر امروز اين فرصت را دارد كه كليت زمين را در پرده‌هاي پي درپي به نظاره بنشيند بي‌گمان مرهون فناوري سنجش از دور فضايي است؛ به‌عبارتي با اتكاي فناوري فضايي است كه ميتوان همزمان حركت جريانات اقيانوسي، آب و هوايي، روند كاهش و تخريب اراضي جنگل، رشد و توسعه ناهمگون شهرها، روند بيابان‌زايي، روند فرونشست اراضي ناشي از برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني، اثرات مخرب سدها بر يك منطقه و نيز محيط پيراموني و توليد كانون‌هاي گردوغبار در حاشيه تالاب‌هايي كه خشكيده را درده‌ها و صدها كيلومتر دورتر از بستر آنها مشاهده كرد. سنجش از دور نوعي كلان‌نگري در بررسي پديده‌هاي محيطي را در پژوهشگر ايجاد مي‌كند. براي مثال هر تصوير ماهواره‌اي لندست 8برابر 185در 185كيلومتر است و طبيعي است كه مطالعه محيطي در يك عرصه 34225كيلومترمربعي ديد و شناخت بهتري از شرايط حاكم بر منطقه و تغييرات آن به‌دست مي‌دهد. از اين رو ابزار بسيار مناسبي براي مديران ارشد كشور است تا نظارت و برنامه‌ريزي دقيق‌تر و آگاهانه‌تري داشته و نتايج تصميمات خويش را از منابعي غيراز گزارش‌هاي مديران زيردست اكتساب كنند.»
- پايشگر نبض زمين
اگر به فناوري سنجش از دور فضايي و كاركردهاي متنوع آن بنگريم ماهيت يكه و منحصر به فرد آن برايمان تبيين خواهد شد. اين پژوهشگر مي‌گويد: ظرفيت‌هاي بسياري در علم فضا وجود دارد كه كنار هم قادرند سلامت زميني را كه محمل سكونت ميلياردها انسان است تضمين كنند «پايش وضعيت آب و هوايي، برآورد خسارات ناشي از بلاياي طبيعي، كشف، شناسايي و آشكارسازي آلودگي پهنه‌هاي آبي اعم از لكه‌هاي نفتي و نيز كشند سرخ، اكتشافات معدني، شناسايي تغييرات كاربري و پوششي اراضي، آشكارسازي آتش‌سوزي هاي جنگلي، كشف و شناسايي جزاير گرمايي در محيط شهري، بررسي روند تغييرات ونشست سطح زمين، پايش وضعيت آلودگي خاك، بررسي رشد و توسعه محيط‌هاي شهري پايش وضعيت فضاي سبزشهري و ده‌ها كاربرد ديگر از اين جمله‌اند. »
طائفي معتقد است كه فناوري سنجش از دور براي كشورهايي مثل ما كه به هردليل اطلاعات و داده‌هاي مستند و متقني از وضعيت گذشته پارامترهاي محيطي و روند تغييرات آنها درآن وجود ندارد اهميتي مضاعف دارد. وي مي‌گويد: «بسياري از دگرگوني‌هاي محيطي دفعتا و آني رخ نمي‌دهد و ناشي از يك فرايند طولاني است. براي مثال شناسايي كانون‌هاي اصلي گردوغبار در كشور و حتي كشورهاي همسايه مستلزم مطالعات چند ساله و حتي چند ده ساله است. با توجه به‌وجود آرشيو بسيار غني از تصاوير ماهواره‌اي از دهه 50به اين سو ميتوان بسياري از مسائل كنوني كشور را روندشناسي كرد. در اين چارچوب حتي ارزيابي برنامه‌هاي پنج ساله و اثرات آنها قابل پايش و سنجش است. بدون شك استفاده از اين فن در مطالعات اكتشافي و منابع طبيعي و ساير موارد، نه‌تنها سرعت انجام مطالعات را بيشتر مي‌كند بلكه از نظر دقت و هزينه و نيروي انساني نيز بسيار با صرفه‌تر است. هرچند دقت تصاوير ماهواره‌اي به اندازه مشاهده مستقيم زميني نيست ليكن 2نكته در اين خصوص بسيار حائز اهميت است؛ نخست فقدان و كمبود شديد ايستگاه‌ها و تجهيزات پايش و مشاهده مستقيم در كشور، دوم پوشش 100درصدي تصاوير ماهواره‌اي از منطقه مورد مطالعه. درخصوص نكته اول بايد گفت كه كشور درخصوص پايش، مشاهده و نظارت مستقيم با چالش جدي مواجه است. براي مثال تعداد ايستگاه‌هاي سنجش كيفيت هوا در بسياري از كلانشهرها ناكافي است. همينطور است در مورد ايستگاه‌هاي سينوپتيك و كليماي هواشناسي. تعداد محيط‌بان و جنگلباني كه بتواند عرصه‌هاي وسيع جنگلي و زيست‌محيطي كشور را به‌صورت 24ساعته زيرنظر داشته باشد تا مثلا جنگل‌خواري، كوه‌خواري و درياخواري نداشته باشيم بسيار محدود است. وقتي به ازاي هر 40هزار هكتار يك محيط‌بان داريم چگونه ميتوان انتظار داشت كه شاهد دست‌اندازي و تخريب بكرترين عرصه‌هاي زيست‌محيطي كشور در جنگل و كوه و دريا نباشيم؟اينجاست كه فناوري اگر درست پياده‌سازي شود قادر خواهد بود بخشي از نيازهاي مأموريتي ما را برآورده سازد، مشروط بر آنكه به 3 مؤلفه درك مسئله، ظرفيت‌ها و محدوديت‌هاي فناوري و پياده‌سازي درست و عملياتي توجه شود».
- هفت شهر عشق فضاپژوهان
گفته مي‌شود كه فضا‌نورد‌ها افراد فروتني هستند چون وقتي از زمين فاصله مي‌گيرند در تنهايي، زمين كه اين همه ناآرامي، تنش و جنگ برسر منابع است را از راه دور مي‌بينند و به كوچكي و حقارت آن در عمق كهكشان و كل خلقت پروردگار پي مي‌برند و به نوعي استغنا يا بي‌نيازي مي‌رسند و افتادگي در آنها به‌وجود مي‌آيد.
طائفي در اين‌باره مي‌گويد: «پژوهشگران فناوري فضايي هم آنگاه كه غرق در پژوهش و شناخت فضا مي‌شوند و از زمين ماوراء جو را مي‌نگرند يا بالعكس زمين را از فضا نظاره مي‌كنند به نوعي در برخي از وادي‌هاي خلقت قدم مي‌نهند و فكر مي‌كنند. معرفت و استغنا، توحيد و حيرت عرصه‌هايي‌اند كه يك پژوهشگر علوم و فناوري فضايي توفيق مي‌يابد جرعه‌اي از درياي بيكران آنها را بنوشد؛ آنگاه كه نسبت خود با جهان بي‌انتها را مي‌نگرد؛ آنگاه كه كوچكي و حقارت خويش را در تناسب با جهان هستي، سيارات ديگر يا تنوع زيستي و گونه‌اي زمين در تصاوير ماهواره‌اي متجلي مي‌بيند؛ آنگاه كه متحير در توانايي و قدرت خالق اين همه نظم و زيبايي و پيچيدگي درمي‌ماند».
- توانايي شناسايي كانون‌هاي گردوغبار
آينده رفاه اجتماعي، ارتقاي شاخص‌هاي زندگي، امنيت ملي، توسعه اقتصادي و شأن و مرتبه بين‌المللي، از رتبه و جايگاه كشور در فناوري فضايي منفك نخواهد بود و هرگونه پيشرفت و استقلال علمي و تكنولوژيك در اين حوزه مستقيما توانايي و اقتدار ملي ما را متأثر خواهد ساخت. خوشبختانه در طول اين سال‌ها، زيرساخت‌هاي سخت‌افزاري و ايستگاه‌هاي ماهواره‌اي در كشور داريم كه اگر مديريتي هدفمند، كارا و متمركز بر آنها اعمال شود بيش از 80درصد از نيازهاي كشور قابل تامين است.
طائفي در اين‌باره مي‌گويد: «چندين ايستگاه دريافت تصاوير ماهواره‌اي در كشور داريم، سازمان فضايي اقدام به تأسيس مركز ملي پايش ماهواره‌اي و آزمايشگاه ملي سنجش از دور كرده و مدام در حال تجهيز و ارتقاي آن است، تجربيات و دانش بسيار خوبي در نهادهاي علمي و اجرايي كشور رسوب كرده است و اين همه، ما را در يك نقطه جهش براي استفاده عملياتي و مستمر از فناوري سنجش از دور فضايي قرار داده است».
وي تأكيد مي‌كند: «اگر برنامه‌ريزي واقع‌بينانه‌اي داشته باشيم و فارغ از سياست‌ورزي و بخشي‌نگري پروژه‌هايي را به‌صورت هدفمند تعريف كنيم و برخلاف تجربيات شكست‌خورده‌اي كه بعضا داشته‌ايم كار را به دست متخصص سپرده و به او فرصت و هزينه كافي و منطقي دهيم قطعا با بالفعل شدن اين پتانسيل نهفته، شاهد بهره‌مندي طيف وسيعي از مردم از خدمات خيره‌كننده سنجش‌از دور فضايي در ارتقاي كيفيت زندگي آنها خواهيم بود، به‌گونه‌اي كه با دسترسي به تصاوير ماهواره‌اي حتي صدها كيلومتر فراتر از مرزهاي كشور در تعاملات و تبادلات منطقه‌اي نيز قادر خواهيم بود، به شناخت درست، مستند و محكمه‌پسندي از برخي از چالش‌هاي حياتي كشور نظير راستي‌آزمايي و تحقق تأمين حقابه تالاب هامون و يا شناسايي كانون‌هاي منشأ گردوغبار دست يابيم».
مهندس طائفي بيجاني مي‌گويد: «فناوري فضايي يك فناوري راهبردي براي هركشوري است و بسياري از شاخص‌هاي توسعه از دل آن بيرون مي‌آيد مانند اينكه ناسا روي بهداشت عمومي و تغييرات آب وهوايي كار مي‌كند.» از اين‌رو او تأكيد مي‌كند كه نوع درگير شدن با يك فناوري راهبردي نبايد تئوري باشد و بايد با يك سياستگذاري باثبات به سمت عملياتي‌شدن پيش رفت.»
اين پژوهشگر فضايي درباره تأثير پيشرفت‌هاي فضايي ايران در زندگي روزانه مردم مي‌گويد: «فناوري فضايي عمدتا 2 كاربرد دارد؛ سنجش از راه دور و مخابرات فضايي كه هر دو به معيشت افراد در آينده كمك مي‌كند. اگر الان موبايل را از زندگي مردم حذف كنيد يك ناهماهنگي ايجاد مي‌شود، در مورد فناوري هم اينگونه است. اكنون در بحث امنيت غذايي چند محصول كشاورزي استراتژيك وجود دارد كه كشورها براساس همين فناوري سنجش از دور براي آن برنامه‌ريزي مي‌كنند. كشورهايي مانند آمريكا، روسيه، بلغارستان و هندوستان سالهاست كه الگوي كشت كشاورزي خودشان را با پايش‌هاي ماهواره‌اي مشخص مي‌كنند».
- آينده بشر در فضاست
اگر يك روز پرواز در آسمان آرزوي بشر بود اما امروز زندگي در كره ديگر، كشف سياره‌اي جديد و ديدن موجودات فضايي بشر را راضي مي‌كند. سالهاست اخبار سفر انسان به فضا، پرتاب ماهواره‌ها به فضا و ديدن اشياي نوراني در آسمان توجه همگان را جلب مي‌كند، از اين‌رو در دنياي امروز تكنولوژي و فناوري فضايي تأثير فراواني بر تمام ابعاد زندگي بشر دارد و كشورها سعي مي‌كنند در دستيابي به آن از هم پيشي بگيرند.
طائفي مي‌گويد: «در سردر مقبره دكتر حسابي در شهر تفرش نوشته شده «آينده بشر در فضا است». وقتي من در دوران دانشجويي آن را ديدم درك درستي از آن نداشتم و تصور مي‌كردم كه شايد منظور اين است كه در آينده بشر به فضا كوچ مي‌كند يا اينكه موجودات فضايي آمده و زندگي آينده را متأثر مي‌سازند. اما اكنون كه مظاهر تكنولوژي فضايي در زندگي روزمره را اينقدر متبلور مي‌بينم درك مي‌كنم كه مقصود اين مرد بزرگ چيست؛ مردي كه مؤسس ده‌ها نهاد و سازمان علمي و خدمت‌رسان كشور بوده است و در آن زمان از بين اين همه فناوري و دانش روبه توسعه، فناوري فضايي را به‌عنوان بستر زندگي انسان آينده معرفي كرده است».
طائفي مي‌گويد بسياري از سامانه‌ها را ميتوان با تصاوير ماهواره‌اي بررسي كرد، از جمله: «سامانه تعيين رطوبت خاك با استفاده از سنجنده‌هاي فعال و غيرفعال، سامانه پايش سلامت محيطي با تمركز بر بيماري‌هاي منتج از آلودگي‌هاي محيطي آب، خاك و هوا در مراكزي كه در سال‌هاي اخير مبتني بر آمار وزارت بهداشت با سونامي سرطان و برخي بيماري‌هاي ديگر مواجه بوده‌اند، سامانه پايش مستمر طبقات تراكمي جنگل در مناطق جنگلي حساس و ويژه كشور مانند جنگل‌هاي هيركاني، ناحيه رويشي ارسباران و ناحيه رويشي زاگرس (جنگل‌هاي بلوط)، سامانه پايش سطح زيركشت و عملكرد محصولات استراتژيك كشاورزي مؤثر در امنيت غذايي كشور، سامانه پايش باغات و فضاي سبز شهري به تفكيك تاج پوشش دار و فاقد تاج پوشش، سامانه پايش و تحليل آلودگي‌هاي جوي گازهاي آلاينده SO2، NO2و HCHO، سامانه پايش، سامانه برآورد حقابه تالاب‌ها و پارامترهاي مرتبط قابل استحصال از تصاوير ماهواره‌اي، ارزيابي و پايش منابع آبي برون مرزي مستقر در حوزه‌هاي آبي مشترك به‌منظور راستي‌آزمايي، تخصيص حقابه تالابي مبتني بر پروتكل‌هاي بين‌المللي زيست‌محيطي (هامون و هورالعظيم)، سامانه پايش مستمر تغييرات پوششي و كاربري اراضي LULCC به‌منظور پيشگيري از تغيير كاربري‌هاي غيرمجاز (زمين‌خواري، كوه‌خواري، درياخواري)، سامانه پايش مستمر خطوط ساحلي، سامانه پايش آلودگي‌هاي نفتي و ديگر آلودگي‌هاي محيط‌هاي آبي، سامانه پايش بهنگام و مستمر حركت كشتي‌ها با استفاده از تلفيق تصاوير اپتيكي و راداري، سامانه پايش آتش‌سوزي جنگل‌ها و پهنه‌بندي ريسك حريق، سامانه پايش ميزان مصرفي آب كشاورزي به‌منظور برنامه‌ريزي و سياستگذاري تأمين و تخصيص عادلانه منابع آب.»
- رؤيايي بزرگ‌تر از سفر به فضا
در دنياي امروز كمتر كسي وجود دارد كه آرزوي سفر به كهكشان‌ها را نداشته باشد. ديدن شكل و شمايل آهني و عجيب كاوشگرها و سفينه‌هاي فضايي، هر شخصي را براي تجربه اين سفر راغب مي‌كند.
طائفي مي‌گويد: «قطعا سفر به فضا براي همه جالب است اما آرزوي من اين است كه فناوري فضا و سنجش از دور ما، كاربرد آن در زندگي مردم مشخص شود؛ مانند يك پل ساز يا مهندس مكانيك كه وقتي چيزي را مي‌سازد از اينكه مردم به آرامش رسيده‌اند و بخشي از نيازشان رفع شده احساس لذت مي‌كند كه مهم‌تر از پول و دستمزد مادي است».
وي ادامه مي‌دهد: «اين رشته براي كشور ما كه در حال توسعه هستيم و محدوديت منابع داريم تا با حداقل منابع، در اقتصاد توسعه داشته باشيم ابزار بسيار كارايي است؛ براي نمونه در كلانشهر اراك كه يكي از آلوده‌ترين شهرهاي كشور است تنها 5ايستگاه سنجش آلودگي هوا داريم كه پوشش بسيار نامتوازني را از آلودگي شهر و محيط پيراموني آن ارائه مي‌دهند. اين درحالي است كه ميتوان با ماهواره‌هايي كه مأموريت آنها پايش آلودگي هوا و فاكتورهاي آن است مقادير آلودگي را هرچند ساعت يك‌بار در كل شهر و مناطق پيرامون آن ثبت كرد. حتي ميتوان كانون‌هاي توليد آلاينده را كه عموما در شب‌ها فعالند و از چشم ناظران زيست‌محيطي پنهان مي‌مانند كشف و شناسايي كرد. از اين منظر كمكي بسيار مؤثر در پايش آلودگي هوا و تهيه نقشه‌هاي پهنه‌بندي مرتبط خواهد بود».
اين پژوهشگر هوا و فضا معتقد است: «داده‌هاي سنجش از دور به‌دليل يكپارچگي، پوشش وسيع و گسترده، تنوع طيفي، امكان اخذ سري‌هاي زماني، اخذ اطلاعات از مناطق دور افتاده با دسترسي دشوار و عمدتا محروم توأم با هزينه بسيار اندك آنها در مقايسه با روش‌هاي مطالعات ميداني و مشاهدات و اندازه‌گيري‌هاي مستقيم زميني از اهميت و قابليت‌هاي ويژه‌اي برخوردار است. امروزه گزينه نخستين براي مطالعه زمين و فرايندهاي آن، داده‌هاي سنجش از دوري است كه علاوه بر مزاياي فوق، ماهيت رقومي آنها امكان پردازش توسط سيستم‌هاي رايانه‌اي را به آساني محقق مي‌سازد. در اين چارچوب استفاده از داده‌هاي زميني و اندازه‌گيري‌هاي مستقيم صرفا براي تدقيق و كاليبراسيون الگوريتم‌ها و مدل‌هاي تحليلي تصاوير ماهواره‌اي معني مي‌يابد».
او مي‌گويد: «به اميد روزي كه شاهد تحقق انواع سامانه‌هاي پايش ماهواره‌اي به‌صورت عملياتي، خدمت‌رسان و مستمر باشيم».
نظر شما