حضرت زينب(س) در كربلا و كوفه و شام، ام‌السلمه همسر پيامبر در مدينه، جابر بن عبدالله انصاري در كربلا نخستين اشخاصي بودند كه سنت عزاداري براي امام حسين(ع) را مرسوم كردند و پس از آنها نيز عزاداري براي امام حسين(ع) و ياران ايشان حتي با گذشت 1332سال از واقعه كربلا در نقاط مختلف جهان فراگير شد. در ايران كه به عنوان كشوري با مردم دوستدار اهل بيت (ع) شناخته مي‌شود مراسم عزاداري امام حسين (ع) از همان سال‌هاي وقوع حماسه عاشورا در كربلا به صورت مخفيانه و به دور از چشم خلفاي اموي آغاز شد اما نخستين بار كه عزاداري براي امام سوم شيعيان در ايران به صورت آشكار و بدون واهمه از حاكمان مستبد و ضد شيعي مرسوم شد، در سالگشت واقعه عاشورا در دوران حكومت خاندان آل‌بويه بود.آل‌بويه از خاندان اصيل ايراني و شيعه‌مذهب و ساكن منطقه ديلمان ايران بودند. جد خاندان بويه ابوشجاعِ بويه پسر فناخسرو بود كه نسبش به بهرام‌گور ساساني مي‌رسيد.
خبرگزاري ميراث فرهنگي در گزارشي مي‌‌‌‌‌نويسد:تاپيش از شروع دوران حكومت آل بويه در ايران شيعيان قدرت سياسي را در دست نداشتند و با به قدرت رسيدن خاندان بويه در ايران عزاداري‌هاي محرم علني شد و به فرمان معزالدوله ديلمي، پايه‌گذار آل بويه در عراق، خوزستان و كرمان، روز عاشورا تمامي بازارها تعطيل شدند و مردم در بيرون منازل به عزاداري امام حسين(ع) و ياران ايشان پرداختند.
از صدور نخستين فرمان معزالدوله ديلمي بود كه براساس آنچه تاريخ‌نگاران نوشته‌اند، نخستين دسته‌هاي عزاداري به‌طور رسمي در خيابان‌ها مرثيه‌خواني و مقتل‌خواني كردند و عزاداري امام‌حسين(ع) را برپا داشتند. عزاداري بدين شكل در ماتم واقعه عاشورا تا پايان حكومت آل‌بويه مرسوم بود اما با نشستن سلجوقيان بر سرير قدرت اين شكل عزاداري تا حدودي محدود شد.
عاشورا در عهد صفوي
در دوره سلجوقيان تعزيه حسين(ع) و ياران او در واقعه كربلا در سالروز واقعه عاشورا از شكل رسمي و عمومي آن به خانه‌ها محدود شد تا آنكه حكومت قدرتمند صفويه در ايران شكل گرفت. شرق فلات آناتولي و آذربايجان و قسمت‌هايي از قفقاز محل زندگي تركان قزلباش بود. قزلباش‌ها از ائتلاف چندين قبيله شكل گرفتند و نامشان برگرفته از ائتلاف قبايل است.
آنطور كه در گزارش خبرگزاري ميراث فرهنگي آمده است، زماني كه شاه اسماعيل صفوي به كمك قزلباش‌ها در ايران به حكومت رسيد و حكومت صفويه را تاسيس كرد، نخستين‌بار در تبريز مذهب شيعه، مذهب رسمي اعلام شد و عزاداري در سوگ امام‌حسين(ع) و ياران ايشان از اين تاريخ بار ديگر جان دوباره گرفت و به‌عنوان يك رسم در ايران شناخته شد.
قزلباش‌ها كه نيروي نظامي حكومت صفويه بودند و اسب و شمشير و كتل و سنج و طبل در اختيار داشتند، در دهه محرم همراه با مردم به عزاداري پرداختند ولي چون نظامي بودند، دسته‌هاي عزاداري‌شان حالتي حماسي و نظامي به‌خود مي‌گرفت.
نمونه‌هايي از عزاداري قزلباش‌ها هنوز در اطراف آذربايجان مرسوم است كه به آن شاخ سين (شاه حسين)مي‌گويند. شاخ‌سين گونه‌اي عزاداري با نظمي خاص است كه در آن عزاداران كنار يكديگر قرار مي‌گيرند و با نظم خاص با به‌دست‌گرفتن شمشير و با ضرباهنگ طبل‌ها اشعار حماسي و موزوني در «بحر رجز» مي‌خوانند.بعدها كه صفويه بر تمامي ايران مسلط و مذهب رسمي ايران شيعه اعلام شد گونه‌هاي ديگري از عزاداري نيز مرسوم شد و زنجيرزني نيز به مراسم شاخ‌سين(شاه حسين) افزوده شد.
اگرچه برخي منشأ زنجيرزني را به مراسم عزاداري دهه محرم در هند و پاكستان نسبت داده‌اند و برخي نيز آن‌را يك سنت فرهنگي از اعراب اعلام كرده‌اند اما سينه‌زني با نظم خاص و دسته‌هاي بزرگ آن در دوره صفويه در ايران رواج يافت و فراگير شد. هيئت‌هاي عزاداري از آن زمان در خيابان‌ها به راه افتادند و در دوران صفويه است كه اشعار خاصي نيز براي برپايي مراسم عزاداري سروده و به سوگواري‌هاي محرم در ماتم امام‌حسين(ع) افزوده شد.
آنطور كه اين گزارش افزوده است، پيش از دوران صفويه اشعاري كه در ماتم امام حسين(ع) سروده و در عزاداري‌ها خوانده مي‌شد بيشتر به زبان عربي بود. از قرن نهم به اين سو است كه اشعار فارسي و تركي به عزاداري‌ها راه يافت و شكل عزاداري‌ها، تنوع بيشتري پيدا كرد.
مرثيه‌خواني، مقتل‌خواني، روضه‌خواني، زنجيرزني، شاخ سين(شاه حسين) و برخي ديگر از انواع عزاداري به مراسم سوگواري اباعبدالله افزوده شد و سنت عزاداري‌هاي دهه نخست محرم پابرجا ماند.
دهه محرم در دوران زنديه و قاجار
پس از حكومت صفويان در دوره زنديه و قاجار نيز برپايي مراسم دهه محرم و عاشورا همچنان پررونق ماند. در دوره زنديه از آنجا كه كريم خان زند فردي مقيد به آداب و مراسم مذهبي بود همچون شاهان صفوي دسته‌جات عزاداري برپا كرد.
در دوره قاجار نيز به‌دليل نفوذ بالاي علماي ديني در جامعه ايران مراسم سوگواري محرم در ماتم امام حسين(ع) گسترده‌تر شد. در عهد ناصرالدين شاه قاجار دهه نخست محرم، برپايي مراسم سوگواري و حركت دسته‌هاي عزاداري از مساجد و تكايا به اوج خود رسيد. عامل اصلي اين گستردگي نيز علماي شيعه بودند كه در تهران و شهرستان‌ها اين آيين را همراه با اطعام و پذيرايي از عزاداران سيدالشهدا برپا داشتند.
در همين دوره قاجار است كه سبك جديد عزاداري به نام شبيه‌خواني به سوگواري‌هاي دهه محرم افزوده شد و تعزيه شكل گرفت كه اوج برپايي مراسم تعزيه كه در حافظه جهاني يونسكو نيز به ثبت رسيده است در دوره فتحعلي‌شاه قاجار بود. شبيه خواني به‌خصوص در دوره فتحعلي شاه و ناصر الدين شاه با برپايي تكيه و ساختمان‌هايي كه جهت برقراري تعزيه خواني تاسيس شده بودند رسم و رسوم و شيوه خاص خودش را پيدا كرد. در سال 1248شمسي به دستور ناصرالدين شاه قاجار تكيه دولت با گنجايش 20هزار تماشاگر ساخته شد.
بسياري بر اين باورند كه دوره قاجار بيشترين تنوع در گونه‌هاي عزاداري را مرسوم كرد، چرا كه علاوه بر شبيه‌خواني و تعزيه، برپايي سقاخانه، تيغ‌زني، سخنوري، مراسم دفن شهداي كربلا، مراسم تشت‌گذاري و... نيز در اين دوره مرسوم شد.
نظر شما